Geo graf iya

h f f k ' i ^
g 
Past bosim
4. Quyidagi a) va b) rasm larda ob-havoning ikki xil holati berilgan.
a) holatda havoning harorati +20 °C b o ‘lib, 1 m 3 havoda 15 gramm,
b) holatda esa havoning harorati +10 °C b o ‘lib, 1 m 3 havoda 4 gramm 
suv b u g ‘i bor. Aytingchi, ulardan qaysi birida nisbiy nam lik yuqori va 
y o g ‘in hosil b o ‘lish imkoniyati katta? N im a uchun?
101

---

BIO
SF
E
R
A.
IN
SO
N
VA
T
A
B
IA
T
102
m u s t a q i l
o ‘QISH 
u c h u n
i n s o n
 
v a
 
t a b i a t
Hozirgi vaqtda Yer yuzida 7 m lrd 800 m ln atrofida odam yashaydi 
(2020-y). Lekin ular butun Yer yuzida bir xilda taqsimlanmagan. Dunyo 
aholisining yarm idan k o ‘pi Osiyo q it’asida joylashgan. Jonajon Vata- 
nim iz O ‘zbekistonda esa 34 m ln dan ortiq odam yashaydi (2020-y).
A holining soni o ‘zgarib turadi. Aholi sonining k o ‘payishi har yili 
qancha bola tu g ‘ilib, qancha odam o ‘lishiga b o g ‘liq. Yer yuzida odam 
paydo b o ‘lganiga 2 m ln yil b o ‘lgan deb taxm in qilishadi. Lekin ilgari 
odamlar soni ju d a sekin k o ‘paygan. Ilgarilari odamlar turli kasalliklar, 
urushlar, tabiiy ofatlar natijasida k o ‘plab qirilib turgan. Lekin X IX va 
XX asrlarda tibbiyot fanining rivojlanishi bilan Yer yuzida aholi soni 
ju d a tez k o ‘paydi.
Aholi Yer yuzida bir tekisda joylashm agan. Odamlar tabiiy sharoiti 
inson yashashi, x o ‘ja lik yuritishi uchun qulay iqlim li tekisliklarda, 
dengiz b o ‘ylarida, vodiylarda o ‘rnashib qolgan. Hozirgi vaqtda Xitoy, 
Hindiston, Amerika Q o‘shma Shtatlari, Indoneziya va Braziliya aholisi 
eng k o ‘p mamlakatlardir.
Inson o ‘zig a k e ra k li ham m a n arsan i tab iatd a n oladi. Ish latib
b o ‘lgan, keraksiz chiqindilarni esa tabiatga chiqarib tashlaydi. Qadim 
zam onda Yer yuzida odamlar kam, insonning tabiatga ta ’siri kuchsiz 
b o ‘lgan vaqtda uning tabiatga yetkazadigan zarari deyarli sezilm as 
edi. Ilm-fan, texnika rivojlangani sari insonning tabiatga ta ’siri ju d a 
kuchayib ketdi. Yer yuzida o ‘rm onlar kam aydi, c h o ‘llar k o ‘paydi, 
havoga k o ‘p m iqdorda tutun, turli zararli m oddalar chiqariladigan, 
suvga ham chiqindilar tashlanadigan b o ‘ldi. Yer p o ‘sti kavlanib, turli 
foydali qazilm alar olinmoqda.
In so n n in g t a ’siri a tm o sferad a 1 8 -2 0 km b ala n d lik k a ch a , Yer 
yuzidagi, tuproq, o ‘simlik va hayvonlarga, Yer p o ‘stida 3 -4 km chu- 
qurlikkacha, ayniqsa, kuchli b o ‘ladi. Biosferaning odam yashaydigan va 
tabiatga ju d a katta ta ’sir k o ‘rsatadigan shu qismi noosfera deb ataladi. 
N oos - yunoncha aql degani. N oosfera aqllilar qobig‘i, y a ’ni odam 
yashaydigan qobiq degani.
edurtm_uz

---

Inson tabiatdan olib, foydalanadigan, odamlarning yashashi uchun 
zarur b o ‘lgan barcha narsalar tabiiy resurslar (boyliklar) deb ataladi. 
Tabiiy boyliklarga quyosh energiyasi, Yerning ichki issiqligi, suv, 
tuproqlar, foydali qazilm alar, o ‘sim liklar, hayvonot dunyosi kiradi. 
Tabiiy resu rslar ik k ita k atta turga b o ‘linadi. B ular tug ay d ig an va 
tugam aydigan tabiiy resurslardir.
Tugam aydigan tabiiy resurslarga havo, quyosh issiqligi va yerning 
ichki energiyasi, tugaydigan boyliklarga k o ‘pchilik foydali qazilm alar 
kiradi. Tabiatda tugaydigan, lekin qayta tiklanadigan boyliklar ham
mavjud. Bularga suv, o ‘simliklar, hayvonot dunyosi, tuproqlar kiradi.
In so n n in g ta b ia tg a t a ’siri. Odamlar qurg‘oqchil o ‘lkalarda cho‘l 
va chala c h o ‘llarga suv chiqarib, unum dor vo h alar bunyod etadi, 
botqoqliklarni quritib, ekinzor va b o g ‘larga aylantiradi, m evalar va 
ekinlarning yangi unum dor turlarini yaratadi. Yovvoyi hayvonlarni 
qo ‘lga o ‘rgatadi, yangi zotlarini bunyod etadi. Lekin odamlar tabiatga 
zararli ta ’sir ham k o ‘rsatadi. H ozirgi vaqtda Yer y uzida o ‘rm onlar 
kamayib qolgan. Havoga har yili k o ‘p m iqdorda turli xil zararli gazlar, 
tutun, chang chiqariladi. Chiqindixonalar ham k o ‘payib ketgan, avto- 
m obillar havoga m illionlab tonna zararli gaz chiqaradi. A na shular 
ta ’sirida Yer yuzida havo harorati k o ‘tarilib bormoqda. Shimoliy Muz 
okeanidagi, Antarktidadagi, to g ‘lardagi k o ‘p yillik m uzlar erib, kamayib 
bormoqda.
Tabiat kom lekslari o ‘zgarmoqda. Ilgarigi o ‘rm onlar o ‘rniga k o ‘p 
joyda ekin dalalari, shahar va qishloqlar bunyod etilgan. C ho‘l va chala 
ch o ‘llar kengayib borm oqda. M am lakatim izda O rol dengizi qurib, 
ju d a kichrayib qoldi. Hozir bu yerlarga cho‘lda o ‘sadigan o ‘simliklar -
saksovul va y u lg ‘un ekilmoqda.
Hozirgi vaqtda tabiatni, suv va havoni toza tutish, o ‘simlik ham da 
hayvonlarni, tuproqlarni saqlab qolish, ularni k o ‘paytirish, yaxshilash 
insonlar oldida turgan eng m uhim vazifa b o ‘lib qoldi. Bu vazifani 
b ajarish uchun tab iiy fanlarni, shu ju m lad an , g eo g rafiy an i p u x ta 
o ‘rganish, tabiat qonunlariga amal qilish zarur.
edurtm_uz
103
BIO
SF
E
R
A.
IN
SO
N
VA
T
A
B
IA
T

---

T
E
R
M
IN
VA
T
U
S
H
U
N
C
H
A
L
A
R
N
IN
G
IZ
O
H
L
I 
L
U
G
‘A
T
I
104
Q edurtm _uz