Geo graf iya

т 'т°»У
1,1''Пи9a
Is.
fro,
siq
111 int.a9a
Janubjy
ta 9 a
61-rasm. Yerning issiqlik mintaqalari.

---

edurtm uz
Tayanch so‘z va tushunchalar
Ob-havo
Barqaror ob-havo 
Kontinental havo 
Kontinental iqlim
Beqaror ob-havo 
Dengiz havosi 
Dengiz iqlimi 
Issiqlik mintaqalari
1. Ob-havo deb nimaga aytiladi?
2. Ob-havoning o ‘zgarishiga nimalar sabab b o ‘ladi?
3. Iqlim nima? Iqlim haqidagi bilimlar nima uchun zarur?
4. Quyida a) va b) rasm lar bilan k o ‘rsatilgan hududlar 
iqlimi qanday iqlim ekanligini ayting. Bu hududlarda qish 
va yozda ob-havo qanday bo‘ladi?
a )
b)
5. Quyida berilgan rasmdan foydalanib, Andijonda kel- 
gusi haftaning dastlabki 5 kunida qanday ob-havo kuti- 
layotganini aniqlang va daftaringizga yozib qo‘ying.
6 . O ‘z joyingizdagi bir kunlik ob-havoni geografiya daf­
taringizga yozib qo‘ying.
93
Y
E
R
N
IN
G
H
A
V
O
Q
O
B
IG
T
— 
ATMOSFERA

---

BIO
SF
E
R
A.
IN
SO
N
VA
T
A
B
IA
T
94
Q edurtm _uz
V I I B O B . B I O S F E R A . I N S O N Y A T A B I A T
28
-§. 
Y E R N IN G H A Y O T Q O B IG ‘I — B IO S FE R A
Sayyoram iz, y a ’ni Yer taxm inan 4 m illiard 600 m illion yildan 
beri mavjud. Yerning butun tarixi davom ida litosfera, gidrosfera va 
atm osfera o ‘zaro ta ’sir etib turgan. Atm osferaning quyi - troposfera 
qatlam i, butun gidrosfera va litosferaning yuqori 4 -5 km li qatla- 
m in in g o ‘zaro t a ’siri, ayniqsa, k u ch li b o ‘lgan. H ayot ham xuddi 
shu jo y d a v u ju d g a k elgan. U ndagi eng d astlab k i h ay o t b elg ilari 
paydo b o ‘lganiga taxm inan 3 m illiard 800 m illion yilga yaqin vaqt 
b o ‘lgan. B u lar k o ‘zga k o ‘rin m a y d ig a n ju d a m ay d a o rg an izm lar 
edi. O rganizm lar faol b o ‘lib, Yer yuzini egallay boshlaganiga esa 
550-600 mln yil b o ‘ldi.
O rganizm lar bir-biri bilan ju d a yaqin aloqada b o ‘ladi va o ‘zaro 
ta ’sir etib turadi. Agar ular o ‘zaro aloqada b o ‘lm aganlarida allaqachon 
qirilib, y o ‘q b o ‘lib ketar edi. M asalan, o ‘sim liklar noorganik modda- 
lard an o rganik m o d d alar h o sil qiladi. B uning u chun u lar suv va 
tuproqdan oziq moddalar (mineral va tuzlar), havodan karbonat angidrid 
gazini olib, Q uyosh n uri t a ’sirid a organik m o d d alar tay y o rlay d i. 
H ayvonlar esa organik m odda tayyorlay olm aydi. U lar o ‘sim liklar 
tayyorlagan organik m oddalarni yeydilar. Ular o ‘tx o ‘rlar deyiladi. B a’zi 
hayvonlar esa boshqa jonivorlarni yeb kun k o ‘radi. Ularni g o ‘sh tx o ‘r 
hayvonlar deymiz.
K o ‘zg a k o ‘rin m a y d ig a n m ay d a o rg an izm lar, y a ’ni m ik ro b lar 
o ‘simlik va hayvonlar qoldiqlarini chiritib, minerallarga aylantirib turadi. 
Yerning organik hayot paydo b o ‘lgan, yashaydigan va organizm lar 
o ‘zaro ta ’sir etib turadigan qobig‘iga biosfera deyiladi («bios» - hayot, 
«sphaira» - shar). B iosferaning qalinligi 3 0 -4 0 kilom etrga yetadi. 
Odam ham m ana shu biosferada yashaydi (62-rasm).
Yer y u zid a tir ik o rg a n iz m la rn in g notekis tarq a lg a n lig i. Orga­
n izm lar quruqlik y u zasid a va uning u stid a 150 m balan d lik k ach a 
b o ‘lgan havoda, tuproqda, okean va dengizlar suvining yuzasi ham da 
150 m chuqurlikkacha b o ‘lgan qism larida eng k o ‘p tarqalgan.

---

Q edurtm _uz
62-rasm. Biosferaning tuzilishi.
Q uruqlikda organizmlarning tarqalishi y o ru g ‘lik, nam lik va issiq- 
likning taqsim lanishiga, y a ’ni iqlim ga b o g ‘liq. Sernam ekvatorial 
o ‘rm onlar o ‘simlik va hayvonot dunyosiga ju d a boy. Daraxtlar doimo 
k o ‘m -ko‘k, biri gullayotgan b o ‘lsa, boshqasida mevasi pishadi. Negaki, 
u yerlarda iqlim yil b o ‘yi issiq, y o g ‘in k o ‘p y o g ‘adi.
Iqlim issiq b o ‘lsa-yu nam yetishm asa, bunday hududlar o ‘simliklar 
va hayvonot olam iga boy b o ‘lmaydi. Bunga cho‘llar m isol b o ‘ladi. U 
yerlarda namni kam b u g ‘latadigan m ayda bargli yoki tukli, tikanakli, 
ildizlari uzun o ‘sim liklar o ‘sadi (C h o ‘lda o ‘sadigan qanday o ‘sim- 
liklarni bilasiz?). C ho‘llarda k o ‘p hayvonlar uzoq vaqt suvsiz yashay 
oladi. C h o ‘llar faqat issiq jo y la rd a emas, sovuq jo y la rd a ham bor. 
A ntarktidada o ‘simlik o ‘smaydigan, hayvonlar yasham aydigan joylar 
anchagina. Bunday jo y lar qor va m uzlik c h o ‘llari deyiladi.
In so n v a b io sfera. Hozirgi odamlarning ajdodlari taxm inan 2 mln 
yil ilgari paydo b o ‘lgan. Ibtidoiy odamlar dastlabki davrlarda tabiatga 
m o slash ish g a h arak at qilishgan. G ‘o rlard a yashashgan. O vchilik, 
shuningdek, m eva va ild izlarn i y ig ‘ish b ilan sh u g ‘ullanishgan. U 
vaqtda kishilar biosferaga ta ’sir k o ‘rsata olmaganlar. Lekin odamlar 
olovdan foydalanishni o ‘rganib, chorvachilik va dehqonchilik bilan 
shug‘ullana boshlagach, keyinchalik zavod-fabrikalar qurganlaridan 
so‘ng biosferaga ju d a katta ta ’sir k o ‘rsata boshladi.
BIO
SF
E
R
A.
IN
SO
N
VA
T
A
B
IA
T

---

BIO
SF
E
R
A.
IN
SO
N
VA
T
A
B
IA
T
O dam lar k o ‘p h a y v o n la rn i q o ‘lg a o ‘rgatgan. U larn in g yangi, 
serm ahsul zotlarini yaratdi, lekin inson ta ’sirida ayrim hayvon turlari 
y o ‘qoldi, ayrimlari kam ayib bormoqda. Inson ta ’sirida iqlim ham asta 
o ‘zgarib borayapti. O dam tab iiy sharoit noqulay y erlard a tabiatni 
o ‘zgartirib, o ‘ziga qulay sharoitni ham yaratadi. M am lakatim izning 
k o ‘p joylari cho‘llardan iborat. Ota-bobolarim iz qadim zam onlardanoq 
ariqlar qazib, to ‘g ‘on qurib, daryolardan suv chiqarishni o ‘rganishgan. 
A jo y ib b o g ‘lar, e k in z o rla r b u n y o d e tish g a n . In so n to m o n id a n
o ‘zgartirilgan, obod qilingan bunday joylar vohalar deb ataladi.
edurtm_uz
Tayanch so‘z va tu sh u n ch alar
O rganizm lar 
O ‘txo‘r hayvonlar
O rganik m odda 
G o‘shtxo‘r hayvonlar
N oorganik m odda 
Biosfera
C ho‘l 
V ohalar
1. Biosfera qanday qobiq? Uning qalinligi qancha?
2. Yerda hayot belgilari qachon paydo bo‘lgan?
3. Inson paydo bo‘lganidan keyin tabiatga qanday ta ’sir 
ko‘rsatgan?
4. Biosferaning qaysi qismida organizmlar eng zich tar- 
qalgan?
5. Vohalar deb qanday joylarga aytiladi? O ‘qituvchingiz 
yordamida O ‘zbekistondagi vohalarni tabiiy xaritadan 
ko‘rsating va nomlarini daftaringizga yozib qo‘ying.