Geo graf iya

29
-§. 
TABIAT Z O N A L A R I
T a b ia tn i hosil qiluvchi tark ib iy qism lar - k o m ponentlar (to g ‘ 
96 
jinslari, suv, havo, tuproqlar, o ‘simliklar va hayvonot dunyosi) tabiatda 
alohida-alohida, bir-biridan ajralgan holda uchram aydi. U lar bir-biri 
bilan bog‘lanib ketgan va o ‘zaro ta ’sir etib turadi. U lar birgalikda tabiat 
kom pleksini, y a ’ni tabiiy u y g ‘unlikni hosil qiladi. Tabiat kom pleksi 
shunday tabiiy u y g ‘unlikki, unda bironta kom ponent o ‘zgarsa, boshqa 
kom ponentlar ham o ‘zgaradi.

---

Yer yuzida katta-kichik tabiat kom plekslari ju d a k o ‘p. G eografik 
mintaqalar, tabiat zonalari ham tabiat komplekslaridir.
Yerning sharsimon shaklda ekanligi sababli Q uyoshdan keladigan 
y o ru g ‘lik va issiq lik Yer y u z id a bir x ild a taqsim lanm aydi. U ning 
m iqdori ekvator atroflaridan Shim oliy va Janubiy qutblarga tom on 
kam ayib boradi. Buni avvalgi darslardan bilib olgansiz.
Yer yuzida quruqlik va okeanlar ju d a notekis taqsim langan. Yer 
yuzasining relyefi ham har xil. Bular quruqlik yuzasining Quyosh nuri 
bilan isitilishiga, havoning haroratiga, sham ollarning y o ‘nalishiga, 
y o g ‘inlarning m iqdori va qaysi fasllarda y o g ‘ishiga ta ’sir k o ‘rsatadi. 
M ana shu barcha ta ’sirlar natijasida Yer yuzida ekvatordan qutblarga 
tomon tabiat o ‘zgarib boradi. Bu o ‘zgarishlar tabiat zonalarini vujudga 
keltiradi.
Quruqlikdagi iqlimi, tuproqlari, o ‘simlik va hayvonot dunyosi bir- 
biridan farq qiladigan yirik tabiiy kom plekslari tabiat zon alari deb 
ataladi. «Zona» lotincha so‘z b o ‘lib, uzun cho‘zilgan, ensiz yer degan 
m a’noni bildiradi. Tabiat zonalari ham Yer yuzida k o ‘pincha g ‘arbdan 
sharqqa tom on cho‘zilgan b o ‘ladi (63-rasm).
H ar bir tabiat zonasi boshqa zonalardan iqlim i, y o g ‘in m iqdori, 
o ‘sim liklari, tu p ro q lari va hayvonot dunyosiga k o ‘ra, y a ’ni tabiat 
m anzarasi bilan farq qiladi.
Tabiat zonalari ekvatordan qutblarga tom on alm ashinib boradi. 
Asosiy zonalar quyidagilar:
S e rn am e k v a to ria l o ‘rm o n la r zonasi. Ekvator yoni o lk a la rid a
havo harorati yil b o ‘yi deyarli bir xil, +25 °C atrofida b o ‘ladi. Yillik 
y o g ‘in m iqdori 2000 m m dan oshadi, yil b o ‘yi bir xilda taqsimlanadi. 
B unday sharoitda sernam , doim iy yashil o ‘rm onlar o ‘sadi. Fasllar 
almashinmaydi, faqat bitta fasl - yoz b o ‘ladi. Bir daraxt gullasa, boshqa 
daraxtda m evasi pishadi (64-a rasm).
M a v s u m iy n a m t r o p ik o ‘r m o n la r z o n a s i. Bu zo n a sern am
ekvatorial o ‘rmonlar zonasini shimol va janub tomonlardan o ‘rab turadi. 
Bu zonada yil ikki faslga b o ‘linadi: sernam issiq yoz va quruq issiq 
qish. Sernam yozda tabiat ekvatorial o ‘rm onlardagidan farq qilmaydi. 
Q urg‘oqchil davrda esa daraxtlar bargini to ‘kadi.
S a v a n n a la r v a s iy ra k o ‘rm o n la r zonasi. Bu zona m avsum iy nam 
tropik o ‘rm onlar zonasiga tutashib turadi. Harorat yuqori b o ‘ladi, lekin
7-«Geografiya», 5-sinf.
edurtm_uz
BIO
SF
E
R
A.
IN
SO
N
VA
T
A
B
IA
T

---

B
IO
SFE
R
A.
IN
SO
N
VA
T
A
B
IA
T
Q edurtm _uz
U
A rktika va A ntarktidadagi cho‘llar 
ch a la с1юП va ch 0 ‘llar
] Tundra va о ‘rm on-tundra 
| 
Savannalar va siyrak o ‘rm onlar
1 Tayga 
Semam ekvatorial o ‘rm onlar
|-----1-Aralash va keng bargli o ‘rm onlar 
□
M avsumiy nam tropik o ‘rm onlar
□
Balandlik m intaqalanishi o ‘lkalari
О rm on-dasht va dashtiar 
n
J 
Subtropik siyrak o ‘rm onlar va butazorlar
63-rasm. Yer yuzidagi tabiat zonalari.
y o g ‘in kam, asosan, yoz oylarida y o g ‘adi. Shuning uchun daraxt kam, 
baland b o ‘yli o ‘t-o ‘simliklar va butalar o ‘sadi. Har xil hayvonlar - sher 
va fillar, o ‘tx o ‘r antilopalar, zebra, jirafalar yashaydi (64-d rasm).
98 
C h a la c h o ‘l v a c h o ‘l la r z o n a si. A frik a va O siyo q it’alarid a
c h o ‘llar ju d a katta m aydonni egallagan. C h o ‘llar y o g ‘in kam, qur- 
g ‘oqchil o ‘lkalarda vujudga keladi. O ‘sim liklar siyrak b o ‘lib, quruq 
iqlim sharoitiga m oslashgan. Ildizlari uzun, barglari m ayda, tanasi 
tu k la r b ila n q o p lan g an b o ‘ladi. Y antoq, sak so v u l, y u lg ‘un k o ‘p 
uchraydi. C ho‘l hayvonlari ham issiq va qurg‘oqchilikka m oslashgan.

---

Q edurtm _uz
£ч..
% 
s*f
•■'■л
. F
'
iff
64-rasm. Tabiat zonalari: a) - sernam ekvatorial o ‘rmonlar;