Geodeziya, kartografiya, geografiya
Geodeziyaning bo’limlari
Download 0.92 Mb. Pdf ko'rish
|
Kurs loyihasi uchun uslubiy qo`llanma
|
2.2 Geodeziyaning bo’limlari
19 www.referat.uz 36
Geodeziya yerning shakli va kattaligini o’rganishda, yer yuzidagi nuqtalarning bir-biriga nisbatan o’rnini aniqlashda, yer yuzining karta, plan va profillarini barpo qilishda hamda injernerlik inshootlarini barpo qilishda bajariladigan o’lchashlar nazariyasi va praktikasi haqidagi fandir.Yer yuzida bajariladigan geodezik o’lchashlar xilma-xil bo’lib, unda asosan yer yuzining quyidagi elementlari: 1) Yer yuzidagi chiziqlar uzunligi, 2) Chiziqlar orasidagi gorizontal va vertikal burchaklar, 3) Yer yuzidagi nuqtalarning boshlangich nuqta deb qabul qilingan nuqtaga nisbatan balandligi o’lchanadi. Bu o’lchashlarda hilma-hil geodezik asboblar ishlatiladi. Geodezik o’lchashlardan foydalanib yerning shakli va kattaligi aniqlaniladi. Geodezik o’lchashlar nafaqat yer yuzida, balki yer bag’rida, derngiz satxida va fazoda ham olib boriladi.Geodezik o‘lchashlar yer sirtida, dengizlarda, koinotda va yer ostida burchak, masofa va balandliklarni o’lchash asboblari yordamida olib boriladi. Jamiyat taraqqiyotiga ko‘ra geodeziya fani ham rivojlanib bir necha mustaqil fanlarga bo‘lindi: 1). Oliy geodeziya - Erni shakli va kattaligi, gravitatsion maydonini, yer yuzasidagi nuqtalarni yagona
koordinata sistemasida aniqlash bilan
shug‘ullanadigan fan. Erni shakli va kattaligini aniqlash, geodezik tayanch shaxobchalarini barpo qilish oliy geodeziya faning vazifasidir; 20
geodeziya yerning shakli va kattaligini aniqlashda yangi muhim vositaga ega bo’ldi.Rossiyada yerning birinchi suniy yo’ldoshi 1957-yilda uchirildi, shundan beri o’tgan davr ichida yerni suniy yo’ldoshlarini geodezik maqsadlarda kuzatish natijasida yerning shakli va kattaligi to’g’risida juda muhim ma’lumotlar to’planadi.Yerning suniy yo’ldoshlari va kosmik kemalardan yerning shaklini aniqlash bilan birga,oliy geodezik metodlarda yechib bo’lmaydigan ba’zi masalalarni hal qilishda, chunonchi, materiklardan Dunyo okeanidagi orollarga nuqta koordinatalarni uzatishda, yer yuzida o’tkazilgan asosiy geodezik ishlarini yagona sistemaga birlashtirishda va
materiklardagi geodezik tayanch shaxobchalarni tekshirishda ham
foydalanilmoqda.Buning natijasida geodeziyaning kosmik geodeziya deb yaratiladigan soxasi vujudga keldi. 21
3). Selenogedeziya - oyning shakli, kattaligini va oy yuzasi kartasini tuzishni o‘rganadi;[2]
20 Oliy geodeziya fanidan o’quv uslubiy qo’llanma 21 Qo’ziboyev T. “Geodeziya”
O`zbekiston, 1975- yil.6-b 37
4). Planegeodeziya - Quyosh sistemasidagi planetalarning shakli va kattaligini xamda ular yuzasining kartasini tuzish bilan shug‘ullanadigan fandir; 5). Geodeziyada radiolakatsiyadan ham keng foydalaniladi.Hozirgi vaqtda radiolakatsiya dengiz va havo navigatsiyasining asosi hisoblanadi.Geodeziyada radioelektronikadan asosan masofa o’lchashda foydalanilib, bu metodda masofa o’lchaydigan asboblar radiodalnomer va
svetodalnomer deb
yuritiladi.Geodeziyaning masofa o’lchashda radioelektronika metodlari bilan shug’ullanadigan tarmog’i radiogeodeziya deb ataladi. 6). Geodeziyaning asosiy amaliy vazifalaridan biri yer yuzasini topografik karta, plan va profillarini tuzishdir. Topografik karta, plan va profillarini tuzish uchun bajariladigan geodezik ishlar yig’indisi plan olish deyiladi. Hozirgi vaqtda plan olishning turli usullari qo’llanilmoqda. Geodeziyaning topografik plan olish nazariyasi va praktikasi bilan shug’ullanadigan soxasi Topografiya deb ataladi. 7). Topografik karta va planlar tuzishda aviatsiya va fotografiyaning keng ishlatilishi tufayli geodeziyada fototopografiya va aerofototopografiya degan soxalar ham vujudga keldi.Fototopografiya joyning yerda turib olingan suratlariga asoslanib topografik karta va planlar tuzish ishi bilan aerofototopografiya esa joyning samolyotga o’rnatilgan maxsus asboblar yoradamida olingan suratlariga asoslanib karta va planlar tuzish ishi bilan shug’ullanadi.Fototopografiya kichik territoriyalarning aerofototopografiya esa katta territoriyalarning topografik kartalarini tuzishda qo’llaniladi. 8). Kartografiya - yer yuzasining kartalarini tuzish, o‘rganish va foydalanish usullarini o‘rganadigan fan; 9). Amaliy geodeziya fani qurilishda, tog’ qidiruv ishlari hamda bino inshootlarni geodezik kuzatishda yuzaga keladigan turli xil amaliy va ilmiy masalalarni yechishda topografik -geodezik ta’minlash usullarini o’rganadi.Qisqa ma’noda amaliy geodeziya topografik-geodezik qidiruv, bino va inshootlar deformatsiyasini aniqlash ishlari bilan shug’ullanadi. 22
tarmoqlariga bo‘linadi; 10). Yer yuzini geologik geografik va boshqa jixatlarini o’rganishda tabiiy boyliklarni hisobga olishda ulardan unumli foydalanishda, shuningdek turli injenerlik inshootlarini qurishda masalan, gidrotexnika, gidromelioratsiya, sanoat, uy-joy, kommunal xo’jalik qurilishlarida va boshqa shu kabi ilmiy-amaliy ishlarida geodezik o’lchashlar juda ham ko’p bajariladi. Mamlakatimiz territoriyasi turli injenerlik-qidiruv ishlari olib borilishi va hilma-hil injenerlik inshootlari qurilishi natijasida geodeziyaning yana bir soxasi –injenerlik geodeziyasi vujudga keldi. Injenerlik geodeziyasi turli injenerlik qidiruv ishlarida injenerlik inshootlarini
22 Sh.K.Avchiyev «Amaliy geodeziya»,-Toshkent :Voris 2010 4-b 38
loyihalash va qurishda ulardan foydalanishda geodezik ishlarni tashkil qilish va bajarish bilan shug’ullanadi. 23
11) Geodeziyaning shaxta, tunel, metro va boshqa yer osti inshootlarini qurishda yer bag’rida o’lchash ishlarini bajarish bilan shug’ullanadigan soxasi marksherderiya deb yuritiladi.Marksherderiya geodeziyaning tog’ fani va texnikasida qo’llanilishidir. Asosiy geodezik ishlar natijasi yer po’stlog’ining xarakati, materiklarning siljib okean va dengizlar satxining bir-biridan farqi kabi masalalarni yechishga imkon beradi. Geodeziyaning asosiy amaliy vazifalaridan biri yer yuzining topografik karta, plan va profillarni tuzishdir. Geodeziya fani va
texnikasi kundan-kunga rivojlanmoqda va
mexanizatsiyalashtirilmoqda, yangidan-yangi o’lchash metodlari qo’llanmoqda, avtomatik, optik-mexanik, elektron va radiogeodezik asboblar o’zlashtirilmoqda, ulardan foydalanilmoqda.
Download 0.92 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|