Geodeziya, kartografiya, geografiya

II.BOB GPSNING SYOMKASI VA PRIMNIKLARI

2.1. GPS SYOMKA

GPS-priyomniklar soni ikki va undan ortiq boMganda syomka (tasvirlash) o‘tkazishning uch turi mavjud. Bu turlar umumiy, nisbiy yoki diffe- rensial aniqlashlar nomiga ega boMib, statik, pscvdokincmatik va kinematik tasvirlash deyiladi.

Statik tasvirlashda ikki GPS- priyomnikda bir vaqtda ushlangan umumiy bir necha yoldoshlar ho- lati fazali o‘lchashlar bo‘yicha

9/

aniqlanadi. Bir priyomnik ma’lum punktning holati, ikkinchisi csa noma’lum punktning ko‘rinish holati to‘g‘risida ma’lumot yig^ladi. Differcnsiyalangan fazoli o‘lchash- lar yo‘ldoshli axborot va priyomnik muntazam xatoliklari bilan bogMiq fazoli 0‘lchashlar xatoligini minimallashtiradi.

Statik syomkada kamida ikkita statsionar GPS qo‘llaniladi, ular bir paytda vaqtning konkrct davrida bir necha umumiy yoMdosh- lardan psevdouzoqliklar va eltuvchi chastotalar fazalarini oMchay- di. Antennalardan biri ma’lum punktda markazlashtiriladi, bo- shqalari aniqlanadigan punktlarda o‘rnatiladi.

Statik syomka eng ishonchli va eng aniq usul boMib, koordinata orttirmalarini millimetrli aniqlikda aniqlaydi. Priyomnikning bir punktda nisbatan uzoq vaqt ortiqcha oMchashlarni olish uchun qoplashi bu usulning kamchiligi bo'ladi.

Psevdokinematik syomkada nuqtalarda priyomniklar vaqt bo‘yicha uzoq davr (1 soat) bilan ajralgan ikki, qisqa davr (ma’lumotlarni yig'ish 5 dan 10 minutgacha) turishi talab qilinadi. Keyingi nuqtaga o‘tish vaqtida yo‘ldoshlarni uzluksiz kuzatish talab qilinmaganligi sababli bu usul marshrut bo’ylab havoli to‘siqlari bo'lgan jovlarga mos keladi.

Psevdokinematik tasvirlashni statik tasvirlashdan afzalligi nuqtada kam vaqt turishi. kinematik usuldan farqi esa priyomnikni ko‘chirishda yo'ldoshni uzluksiz oMchash zarurati yo'qligidan iborat. Kamchiligi esa ma’lumotlar segmenti oichami statik va kinematik tasvirlashlarga qaraganda aniqligi kamligi, takroriy oichashlar oralig‘ida ionosfera to‘lqinlari ta’siriga sezgirligi boladi.

Kinematik usul yoMdoshning ko‘rinishi yaxshi bo‘lgan joyda ko‘p miqdorda bazisli vektorlarni aniqlash imkonini beradi. Bu usul uchun koordinatalari ma’lum nuqtada kamida bir priyomnik nimetri, sanoqlarni olish, yuzalarni hisoblash va oM­chashlar natijalarini chop etadigan avtomatlashtirilgan raqamli planimetr X — PLAN360d (Yaponiya) qoM- laniladi (93- rasm). Rasm- dagi bclgilar: /— korpus, 2— richag, 3 — rolik, 4 — linza, 5 — klaviatura, 6 — tablo, 7— klaviatura (raqamli), 8 — ish rejimi indikatori, 9— kuzatish rejimini ulash klavishi, 10 — nuqtali rejimga o‘tish klavishi. Asbob xaritalar, chizmalar, sxemalar va boshqa rejali materiallar bo‘yicha shakllar yuzalari, chiziqlar uzunliklarini tez va sifatli oMchash imkonini beradi. Chiziqlar uzunliklari ularning ikki nuqtasini, to^bg‘ri chiziqning uchi va oxirini belgilash (tayinlash) yoMi bilan aniqlanadi, egri chiziqli konturlar ularni kuzatish orqali topiladi. Hamma hollarda bir oMchash siklida chiziqlar (konturlar) uzunliklari hamda shakllar yuzalari aniqlanadi. OMchash natijalari yigMndisi va o‘rtachasi to‘planishi mumkin. Ulangan kalkulyator oMchash natijalari bilan har xil amallarni bajarish imkonini beradi.




1- rasm. X—PLAN 360d raqamli planimetr (Yaponiya).
GPS-priyomnik geodeziya va navigatsiya maqsadlari uchun o‘rin holatini aniqlashning global NAVSTAR sistemasidan foydalanadi. Antenna priyomnikni ko‘rish maydonida joylashgan hamma yoMdoshlarni o‘zaro bo’liq bo’lmagan 12 kanal bo‘yicha qo’lda yoki oldindan dasturlab tanlash zaruriyatisiz kuzatadi.

Navigatsiyali rejimda fuqaro foydalanuvchilar mutlaq koordi- natalarni 30—100 m, harbiy foydalanuvchilar csa mutlaq koordi- natalarni 1 m gaeha xatolik bilan topish imkoniyatiga ega. Gcodeziyada ikki va undan ortiq priyomniklar bilan yo’ldoshlar- gacha masofa fazali usulda aniqlanadi va bu o’lchashlar natijalari bo‘yicha punktlar orasida fazoviy vektolar hisoblanadi, bu punktlar orasida koordinatalarni uzatish imkonini bcradi. GPS bilan ishlash oson, syomkani bajarish uchun shtativni punkt ustida markaz- lashtirish, o'rnatish va priyomnikni ulash yetarli. U ma’lumotlarni avtomatik tarzda to uzilgunicha to'play boshlaydi.

Priyomnik uchta yo’ldoshni kuzatganda antennaning holati va tezligini hisoblash mumkin, to‘rtta yo’ldoshni «ushlagan»da esa uch oMchamli holatini va tezligini aniqlashi mumkin. o‘zaro bogiiq bo’lmagan o’lchashlar interpolyatsiya va ekstrapolyatsiyasiz har yarim sekundda bajariladi, bir paytda ko‘rinayotgan hamma yo’ldoshlar holati va tezligi hisoblanadi.

Bunda dinamik tezlikni hisoblash uchun koordinatalarni differensiyalashni talab qilmay- digan to‘rtta yoMdoshdan lahzali o’lchashlardan foydalaniladi. Pri­yomnik 12 ko'rinadigan yo‘ldoshni 12 ta o‘zaro bog^kliq bo’lmagan kanallarda kuzatishi mumkin. Har bir vo’ldosh 30 sek chastota bilan almanax va efcmeridlar to^kg‘risida informatsiya beradi, priyomnik bu informatsiyani o'chmaydigan xotirasiga yozadi.

Koordinatalarni aniqlashning absolyut (mutlaq) va nisbiy me- todlari farqlanadi.

Mutlaq koordinatani aniqlashda punktlar holati punktlar ko- ordinatalarini yo’ldoshli radionavigatsiya sistemasida qabul qilin- gan boshqa obyekt koordinata sistemasida aniqlash ko'zda tutiladi.

Obyektning nisbiy xolatini aniqlashda bir obyekt holatini boshlang'ich deb qabul qilingan boshqa obyekt koordinata siste­masida aniqlash ko'zda tutiladi.