Geog 1 (38-янги). p65

qazilmalari. Relyefi
Asosiy xususiyatlari. Dunyodagi eng uzun va eng sersuv
daryosi, eng baland va eng keng sharsharasi, eng katta iloni,
eng mitti „odamxo‘r“ balig‘i, eng uzun tog‘i, eng katta daryo
havzasi, eng balandda joylashgan chuchuk suvli katta ko‘li, eng
baland harakatdagi vulqoni, eng qalin Amazoniya o‘rmonlari —
„sayyoramiz o‘pkasi“ bor. Eng sernam materik.

---

87
Geografik o‘rni. Janubiy Amerika to‘liq G‘arbiy yarimsharda
joylashgan. Uning shimoliy qismidan ekvator kesib o‘tadi. Shi-
moldan janubga 7 000 km, g‘arbdan sharqqa 5 000 km cho‘zil-
gan. U Amerika qit’asining bir bo‘lagi. Shimoliy va Janubiy
Amerika materiklarining chegarasi shartli ravishda Panama ka-
nali orqali o‘tkaziladi. Materikni shimolda Karib dengizi, g‘arbda
Òinch okean, sharqda esa Atlantika okeani suvlari yuvib turadi.
O‘rganilish tarixi. Amerikaning kashf etilishi haqida aniq
ma’lumotlar yo‘q. X. Kolumbgacha, ya’ni XV asrdan oldin
Amerikaga xitoylar, yaponlar, finikiyaliklar, arablar, inglizlar,
skandinaviyaliklar, okeaniyaliklar borganligi haqida dalillar to-
pilmoqda. Vatandoshimiz Abu Rayhon Beruniy o‘zining „Hin-
diston“ asarida Amerika quruqligining mavjudligini X. Kolumb
kashfiyotidan 450 yil oldin bashorat qilgan.
X. Kolumb „Yer shar shaklida“ degan g‘oyaga asoslanib,
Hindistonga g‘arbdan yaqin dengiz yo‘li bilan borish uchun
safarga chiqadi. U 1492- yilning 12- oktabr kuni San-Salvador
(ispancha xaloskor degani) oroliga keladi. Bu sana Amerika
kashf etilgan kun tariqasida geografiya tarixiga kiritilgan. Buyuk
geografik kashfiyotlar davrini boshlab bergan X. Kolumb o‘zi-
ning to‘rt marta Amerikaga qilgan safarlari chog‘ida ham o‘zi
borgan yerlarini Hindiston deb o‘ylagan.
Amerigo Vespuchchi (asli italiyalik, Ispaniya dengiz flotida
xizmat qilgan) 1499 — 1504- yillardagi Janubiy Amerikaga
uyushtirgan ikkita sayohati davrida birinchi bo‘lib bu yerlar Hin-
diston emas, balki yirik quruqlik — Yangi Dunyo ekanligini
aytib, uning tabiatini mohirona tavsiflab yozadi. 1507- yildan
boshlab Yangi Dunyoga Amerika deb nom berildi.
Janubiy Amerikani ilmiy jihatdan o‘rganishda nemis sayyohi
A. Gumboldt va fransuz botanigi E. Bonplanning xizmatlari
katta bo‘ldi. Materikning tabiati va aholisi haqidagi qiziqarli
ma’lumotlarni rossiyalik olimlardan G. I. Langsdorf, N. G. Rub-
sov, A. I. Voyeykov, N. I. Vavilovlar to‘pladilar.