Geog 1 (38-янги). p65

Geografik zonallik va balandlik mintaqalanishi. Quruqlikda
ekvatordan qutbiy kengliklar tomon tabiat komplekslarining
birin-ketin almashinishiga zonallik deb ataladi. Unga Yerning
sharsimonligi oqibatida Yer yuziga Quyosh nurining bir tekisda
tushmay ekvatordan qutblarga tomon kamayib borishi sabab
bo‘ladi. Tog‘larda balandlik tomon tabiat komplekslarining
almashinib kelishi balandlik mintaqalanishi deyiladi.

---

16
Atama, tayanch tushuncha va nomlar
Nobiogen, biogen, antropogen, era, davr, bir butunlik,
zonallik, hududiylik, balandlik mintaqalanishi.
Nazorat uchun savollar
1. Geografik qobiqning rivojlanishi qanday bosqichlarga
bo‘linadi?
2. Geografik qobiqning umumiy qonuniyatlari nimalardan
iborat?
Amaliy topshiriq
1. Geografik qobiqning umumiy qonuniyatlarini va geo-
xronologik jadvalni geografiya daftaringizga yozing.
6- §. Litosfera va Yer relyefi
Litosfera (yunoncha „litos“ — tosh, qattiq, „sfera“ — qobiq)
Yer po‘sti va yuqori mantiyaning bir qismini egallaydi. Yer
po‘sti bilan yuqori mantiya oralig‘idagi chegarani 1914- yilda
yevropalik olim Moxorovichich aniqlagan. Yer po‘sti tuzilishi va
qalinligiga ko‘ra ikki tiðga bo‘linadi. Yer po‘stining kontinental
tiði materiklarda tarqalgan bo‘lib, tekisliklarda 35 — 40 km,
yosh tog‘larda 55 — 70 km qalinlikka ega. Pomir va Hindukush-
da 60 — 70 km, Himolay tog‘larida 80 km ga boradi. Kontinen-
tal yoki materik po‘sti cho‘kindili, granitli va bazaltli qatlam-
lardan tuzilgan.
Yer po‘stida platforma va geosinklinal hududlar ajraladi.
Platformalar Yer po‘stining o‘ta mustahkam qismlari bo‘lib,
tog‘ burmalanishlari, kuchli zilzila va vulqon harakatlari kuza-
tilmaydi. Ularga Sharqiy Yevropa, Hindiston, Sibir va boshqa
platformalar tegishli. Platformalar tekisliklarga to‘g‘ri keladi.
Geosinklinal mintaqalar Yer po‘stining o‘ta serharakat joylari:
ularga kuchli zilzilalar, harakatdagi vulqonlar, tog‘ burmala-

---

17
nishlari xos. Tinch okean „olovli halqasi“, O‘rta dengiz, Hi-
molay, Sharqiy Afrika, Markaziy Amerika geosinklinal minta-
qalari Yer po‘stining eng faol qismlaridir.
Okean po‘sti 5 — 10 km qalinlikka ega. So‘nggi tadqiqot ish-
lari natijasida bazaltli qatlamdan pastda joylashgan va qalinligi
3,5 — 5 km bo‘lgan magmatik jinslar borligi aniqlandi. Demak,
okean po‘sti ham uchta qatlamdan tuzilgan. Lekin unda granitli
qatlam uchramaydi.
Litosfera okean tubida 50 — 60 km gacha, quruqliklarda
100 — 200 km gacha qalinlikka ega. Litosfera Yer po‘stining
yirik va yaxlit bo‘laklari — plitalaridir. Ular materik va okean
tublarini o‘rta okean tizmalariga qadar egallaydi. Yettita yirik
(6 ta materik va bitta Tinch okean) va oltita kichikroq litosfera
plitalari ajratilgan. Litosfera plitalari to‘qnashish qismlarining
juda faolligi natijasida yosh tog‘lar, harakatdagi vulqonlar,
zilzilalar hosil bo‘ladi.
„Litosfera plitalari nima sababdan gorizontal siljiydi?“ degan
savolga olimlar javob topishdi. Aniqlanishicha, bu Yer po‘sti
bilan mantiya oralig‘idagi astenosfera (yunoncha „astenos“ —
kuchsiz) qatlamining yumshoq va elastik holatdagi moddalar-
dan tuzilganligiga bog‘liq ekan. Deyarli barcha vulqon o‘choq-
lari ham astenosferaga to‘g‘ri kelishi aniqlandi. O‘rta okean
tizmalarida litosfera plitalari mantiyadan chiqayotgan mod-
dalarning halqasimon harakati hisobiga bir-biridan uzoqlashadi.
Natijada, ular orasida yangi okean po‘sti hosil bo‘ladi va
kengaya boradi (4- rasm). Òog‘larning paydo bo‘lishi harakat-
dagi vulqonlar, zilzilalar litosfera plitalarining tutashish, ya’ni
to‘qnashgan chegaralariga to‘g‘ri keladi.
Relyef (yunoncha, ko‘tarilaman) Yer yuzasining kattaligi,
kelib chiqishi, yoshi va rivojlanish tarixi turlicha bo‘lgan shakl-
laridir. Yer yuzasidagi barcha relyef shakllari ichki va tashqi
kuchlarning hosilasidir. Asosiy relyef shakllariga tog‘ va tekis-
liklar misol bo‘ladi. Òog‘lar quruqlikning 40 % ini, tekisliklar
esa 60 % ini egallaydi.
Yer shari quruqligining eng past nuqtasi –405 m ga (O‘lik
dengiz), eng baland nuqtasi 8 848 m ga (Jomolungma yoki Eve-
2 — A. Soatov, A. Abdulqosimov, M. Mirakmalov

---

18
rest) teng. Quruqlikdagi dengiz sathidan past yerlar — cho‘k-
malar va botiqlar deb ataladi. Dengiz sathidan 200 m baland-
likkacha bo‘lgan tekisliklar pasttekisliklar deyiladi. 200 m dan
500 m balandlikkacha bo‘lgan yerlar qirlar deyiladi. 500 m dan
1 000 m balandlikkacha bo‘lgan yerlar past tog‘lar, 1 000 m dan
2 000 m gacha bo‘lgan tog‘lar o‘rtacha tog‘lar, 2 000 m dan
3 000 m gacha bo‘lgan tog‘lar o‘rtacha baland tog‘lar, undan
yuqorilari baland tog‘lar deyiladi. Bular quruqlikning asosiy
relyef shakllari hisoblanadi.
Okeanlar tubining relyefi ham murakkab tuzilishga ega.
Materiklarning deyarli 35 % i dengiz va okean suvlari tagida
joylashgan. Ular tekis yuzali materik sayozligi (shelf)ga to‘g‘ri
keladi va 200 m chuqurlikka qadar davom etadi. Undan pastda
qiyaroq materik yonbag‘ri yoki batial (yunoncha, chuqur)
3 000 m gacha, abissal (yunoncha, tubsiz) 6 000 m gacha va
okean botiqlari (6 000 m dan chuqur) mintaqalari joylashgan.
Okean tubi relyefida uzluksiz davom etadigan (uzunligi 60
ming km) o‘rta okean tizmalari, vulqonli tog‘lar, cho‘kmalar,
tekislik — havza, soylik va platolar mavjud.