Geografiya va geoaxborot tizimlari

22.Shaharlar qurilishi asosiy jihatlari.

Shaharlar qurilishi nazariyasi va amaliyoti bilan shaharsozlik(me’morlikning bir yo‘nalishi) shug‘ullanadi. Unda hududning tabiiy iqlimiy va iqtisodiy-ijtimoiy shart-sharoitlari, sanitariya-gigiyena, qurilish-texnika, ijtimoiy-madaniy taraqqiyot darajasi, milliy o‘ziga xosligi, shahaming vazifalari, ekologik holati va boshqalar hisobga olinadi. Shaharsozlikda yangi shahar, shaharcha, qishloqlami qurish, qadimiy shaharlami muhofaza qilish (rekonstmksiya qilish), shaharlami kengaytirish, me’moriy majmualar bunyod etish Bosh reja asosida amalga oshiriladi va loyihalar tuziladi. Bunday loyihalar buyurtmalar orqali shaharsozlikka ixtisoslashgan ilmiy tadqiqot va loyihalash institutlarida bajariladi.

Shaharsozlikning asoslari qadimgi Misr, Xitoy, Yunoniston, Eron kabi mamlakatlarda ilk shaharlar vujudga kelishi bilan shakllana boshlagan. Eramizdan avvalgi III-II ming yilliklardayoq shaharlar rejalashtirib qurila boshlangan. Turli davrlarda davr xususiyatidan kelib chiqib, shaharlar qurishning turlicha usullari qoilanilgan. Masalan, qadimgi Rim Tibr daryosi bo‘ylab to‘g‘ri burchakli qismlarga bo‘lingan, Yunonistonda siyosiy va diniy qismlar ajratilgan. O‘rta asrlarda urushyurishlarga qarshi qal’a devorlari bilan o'ralgan shaharlar barpo etilgan. Sanoat ishlab chiqarishi shaharlaming jadal o‘sishiga olib keldi va ishchi shaharlari qurila boshladi. XX asrda hududiy (mintaqaviy) rejalashtirish yuzaga keldi, turli sohalarga ixtisoslashgan rayonlar ajratildi. Shu o‘rinda aytish lozimki, yirik shaharlar boshqaruv qulay bo‘lishi uchun ma’muriy rayonlarga bo‘linadi. O‘zbekiston poytaxti Toshkent shahri ma’muriy jihatdan 11 ta tumanga bo‘linadi.
Hozirgi kunda olimlar shaharlardagi ekologik, aholi zichligi, shovqin-suron, transport va boshqa muammolami hal etish va har tomonlama qulay shahar barpo etish g‘oyalari ustida bosh qotirmoqdalar (shahar-bog‘lar, suv ostidagi shahar, havo sharidagi shahar va h.k.).
Uy-joy qurilishi iqtisodiyotning muhim tarmog'i bo'lib, aholi turmush sifatining asosiy yo'nalishi hisoblanadi. Butun qurilish sanoatining to'rtdan uch qismi uy-joy qurilishiga to'g'ri keladi.
Aholining uy-joy bilan ta'minlanishi va uni sotib olishda arzonligi mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining eng muhim omillari bo'lib, ular turmush darajasiga, mamlakatdagi demografik o'sishga bevosita ta'sir qiladi va aholining iqtisodiy madaniyatiga ta'sir qiladi. aholi, chunki uy-joy sotib olish katta moliyaviy investitsiyalarni talab qiladi. Uy-joy ko'chmas mulk bozori bir qator muhim funktsiyalarga ega, ular orasida:
- muvozanat narxlarini belgilash (aholining to'lovga qodir talabi uy-joy takliflari hajmiga mos keladi);
- tartibga solish funktsiyasi (bozor ishtirokchilarining manfaatlarini qondirish maqsadida resurslarni taqsimlash);
- tijorat funktsiyasi, (uy-joy ko'chmas mulk bozori sub'ektlari tomonidan kapitalning harakatini va foyda olishini tashkil etish);
- sanitariya funksiyasi (xaridorlarning xatarlarini kamaytirish maqsadida iqtisodiyotni raqobatbardosh bo'lmagan korxonalardan tozalash);
- rag'batlantiruvchi funktsiya (raqobatni rivojlantirish va ilmiy, texnik va boshqaruv innovatsiyalarini joriy etish);
- ijtimoiy funktsiya (uy egasi bo'lishni xohlovchilarning o'sishi).
Er har qanday turar-joy mulkining ajralmas qismidir. Shu munosabat bilan uy-joy bozorining asosiy xususiyatlari qo'shiladi:
- yashash joyi;
- ob'ektlarning past darajada almashinishi;
- narxlarning mavsumiy o'zgarishi;
- bitimlarni majburiy davlat ro'yxatidan o'tkazish;
- katta kapital qo'yilmalarga ehtiyoj.
Turar-joy ko'chmas mulk bozori ob'ektlariga quyidagilar kiradi: kvartiralar, xonalar, uylar va er. Turar-joy ko'chmas mulk bozorining sub'ektlari: xaridorlar; sotuvchilar; investorlar; ko'chmas mulk bilan bog'liq operatsiyalarni tashkil etuvchi vositachilar, davlat organlari.
Uy-joy ko'chmas mulk bozorini bir necha mezonlarga ko'ra tasniflash mumkin:
· geografik asosda (shahar, mahalliy, mintaqaviy va boshqalar);
· yashashga tayyorlik darajasiga ko'ra (mavjud ob'ektlar bozori, tugallanmagan qurilish bozori va boshqalar);
· uy-joy bilan bog'liq bitimlar turlari bo'yicha (sotib olish-sotish bozori, mulkiy huquqlar, ipoteka va boshqalar);
Bitimlar usuli bo'yicha (birlamchi va ikkilamchi bozorlar).
Materiallarni o'rganishda xaridorlarning xohish-istaklari va ularning to'lov qobiliyatiga qarab 4 toifadagi uy-joylar aniqlandi.
- ommaviy uy-joy:
a) iqtisod klassi (standart uy-joy);
b) konfor klassi ("o'rta sinf");
- yuqori qulaylikdagi uy-joy:
a) biznes-klass;
b) yuqori darajadagi qulaylikdagi uy-joy (elita).
Bugungi kunga kelib, mamlakatimizda ikkilamchi uy-joy odatda quyidagi shaharsozlik mezonlari bo'yicha tasniflanadi:
- inqilobdan oldingi davrda qurilgan eski fonddagi uylar (ular o'sha davrdagi ish joylariga yaqin joylashgan va yuqori konstruktiv va texnologik xususiyatlarga ega bo'lgan ixcham me'moriy va rejalashtirish echimlari bilan ajralib turadi).
- sanoat zonalaridan uzoqda joylashgan "Stalinist" uylari;
- me'moriy va texnologik parametrlari kam baholangan sanoat uy-joy qurilishining birinchi avlodi (1960-yillardagi "Xrushchev") uylari;
- sanoat uy-joy qurilishining ikkinchi avlod uylari ("brejnevka").
Tashqi devorlarning materialiga ko'ra, turar-joy binolari: g'isht, katta bloklardan, panelli, monolit, yog'och, modulli, aralash turdagi.