Глицирризин кислотаси, структураси, ҳисобланган структуралари

Genrix German Robert Kox (
nem.
 Heinrich Hermann Robert Koch) nemis shifokori, 
mikrobiolog, gigienisti. 
Tadqiqotlari uchun 1905-yilda fiziologiya va tibbiyot boʻyicha Nobel 
mukofotiga sazovor boʻlgan. 
1876-yilda Kox kuydirgi kasalligi bakteriyasi qoʻzgʻatuvchisini (Bacillus anthracis) 
tanadan tashqarida ajratib olish va oʻstirishga muvaffaq boʻldi va birinchi marta uning hayot 
aylanishi va kasallikning rivojlanishidagi rolini batafsil tasvirlab berdi. 1882-yilda u sil 
kasalligining qoʻzgʻatuvchisini (Mycobacterium tuberculosis) topdi va keyin tuberkulin psevdo-
vaksinani yaratdi. Uning tadqiqotlari Kox postulatlarini yaratishga olib keldi, ya‘ni ma‘lum 
mikroorganizmlarni oʻziga xos kasalliklar bilan bogʻlaydigan toʻrtta umumlashtirilgan prinsiplar 
seriyasi boʻlib, bu postulatlar keyingi epidemiologik tamoyillarga ta‘sir koʻrsatdi.
Kox qoramol, qoʻylar orasida keng tarqalgan, odamlarga ham "oʻtishi" mumkin boʻlgan 
endemik kuydirgi kasalligi ustida tadqiqot olib bordi. Kasallik dolzarb boʻlib, fermerlarga katta 
zarar yetkazar edi. Mikroskop ostidagi tadqiqotlari va kuzatishlari uchun u ―osilgan tomchilar 
texnikasi‖ni ishlab chiqdi, bunda mikroblar shisha plastinkaning pastki qismidagi tomchida 
oʻstirildi. Oziqlantiruvchi vosita sifatida u sigir koʻzining shaffof jele suyuqligidan foydalangan. 
Shunday tajribalari asosida u kasal hayvonning qonida kuydirgi bakteriyalarini aniqlay oldi. 
Yara infeksiyalari etiologiyasi bo'yicha tadqiqotlari unga katta muvaffaqiyatlar olib keldi.

---

22 
1.3. Kriptandlar, sferand va kavitandlar 
 
Kriptandlar - ikki yoki undan ortiq halqalardan tashkil topgan va metall 
kationlari 
bilan 
komplekslarda 
polidentat 
ligandlar 
rolini 
bajaradigan 
makrogeterotsiklik birikmalar oilasidir.
Kriptandlarda tugun atomlari (barcha makrotsikllar uchun umumiy atomlar) 
uglerod yoki azot boʻlishi mumkin, sikldagi atomlar esa kislorod, oltingugurt yoki 
azot atomlaridan iborat boʻlishi mumkin. 
Kriptandlar suvda ham, organik erituvchilarda ham eriydigan suyuq yoki 
kristall moddalardir. Metall ionlari, asosan ishqoriy va ishqoriy yer metallari bilan 
kriptandlar juda kuchli kriptat komplekslarini hosil qiladi, bunda metall ioni 
atrofdagi atomlar tomonidan erituvchi molekulalari va qarama-qarshi ionlardan 
kuchli himoyalangan va bundan tashqari, ichki uch o'lchamli bo'shliqning 
o'lchamlari kationning o'lchamlariga qanchalik yaqin bo'lsa, bu komplekslar 
shunchalik barqaror bo'ladi. 
Tugun atomlari azot atomlari boʻlgan kriptandlar azokraun efirlaridan 
karboksilik kislota xloridlarini asillash va olingan bisiklik diamidlarni qaytarish 
yoʻli bilan olinadi. Uglerod atomlari tugunlarda joylashgan kriptandlar 
gidroksialkilkraun efirlaridan olinadi. 
D.Kram kraun efirlari va kriptantlar mehmon ionlarni qabul qilishga yetarli 
darajada yaxshi tashkillashmaganini e‘tiborga olib, avvaldan tashkillashtirilgan 
"molekula-konteyner" deb nomlanuvchi sferand va kavitandlar (3-rasm) sintezini 
amalga oshirdi. Ularning molekulyar tuzilishi ―kosacha‖ga (chasha) oʻxshab, 
devorlarida aromatik yadrolar, pastki – mehmon molekula zarrachalari oʻtiradigan 
qismida esa kislorod atomlari joylashgan. Oʻtkazilgan tadqiqotlar kraun efirlari va 
kriptandlarga qaraganda ishqoriy metallar bilan ancha barqaror komplekslar hosil 
qilishini koʻrsatdi. Shuningdek, kavitand kosachasiga CH
2
Cl
2
, CH
3
CN, SO
2 
kabi 
katta boʻlmagan neytral molekulalar mustahkam ushlanib qolishi mumkin: 

---

23 
3-rasm. Sferand (a) va kavitand (b).