Глицирризин кислотаси, структураси, ҳисобланган структуралари

Mezbon 
Mehmon 
Ta’sirlar 
Sinf 
Misol 
Kraun-efir 
metall kationi ion-dipol 
kompleks 
(kavitand) 
[K+(18-kraun-6)] 
Sferand 
alkilammoniy 
kationi 
vodorod bogʻ 
kompleks 
(kavitand) 
Sferand·(SN
3
NH
3
Q
) 
Siklodekstrin 
organik 
molekula 
gidrofob 
va 
Van-der-vaals 
ta‘sirlar 
kavitand 
(α-tsiklodekstrin) 
(p–gidroksibenzoy 
kislota) 
Suv 
organik 
molekula, 
galogen 
va 
boshqa. 
Van-der-vaals 
va 
kristall 
panjara ta‘siri 
Klatrat 
(N
2
O)·(SN
4
) 
Kaliksaren 
organik 
molekula 
Van-der-vaals 
va 
kristall 
panjara ta‘siri 
Kavitand 
(p-tret-butil-kaliks 
[4] aren) ·(toluol) 
Siklotrivera-
trilen (TsTV) 
organik 
molekula 
Van-der-vaals 
va 
kristall 
panjara ta‘siri 
klatrand 
(TsTV)·0,5 (atseton) 
Kriptandlar suvda ham, organik erituvchilarda ham eriydigan suyuq yoki 
kristall moddalardir. Metall ionlari, asosan ishqoriy va ishqoriy yer metallari bilan 

---

17 
kriptandlar juda kuchli kriptat komplekslarini hosil qiladi, bunda metall ioni 
atrofdagi atomlar tomonidan erituvchi molekulalari va qarama-qarshi ionlardan 
kuchli himoyalangan va bundan tashqari, ichki uch o'lchamli bo'shliqning 
o'lchamlari kationning o'lchamlariga qanchalik yaqin bo'lsa, bu komplekslar 
shunchalik barqaror bo'ladi. 
 
1.2. Retseptorlar, koordinatsiya va “qulf-kalit” analogiyasi 
Supramolekulyar kimyoning shakllanishida P.Erlix tomonidan ―retseptor‖ va 
―substrat‖ tushunchalarini fanga kiritilishi (molekulalarning oʻzaro tanlab 
ta‘sirlashishi), E.Fisherning ―qulf- kalit‖ prinsipi, ya‘ni retseptor va substrat oʻzaro 
sterik hamda geometrik jihatdan bir-biriga mos kelishi sharti gʻoyalari muhim 
ahamiyatga ega boʻlsa-da, buning uchun makrotsikllar kimyosidagi yutuqlar asos 
boʻlgan.
Mezbon – mehmon yoki ―retseptor-substrant‖ kimyosi uchta tarixiy 
kontsepsiyaga ega: Erlix postulati (biologik retseptorlar); Fisher postulati 
(―retseptor-substrant‖); A.Verner postulati (koordinatsion kimyo).
1. Biologik retseptorlarni 1906 – yilda biologik retseptor tushunchasi sifatida 
P.Erlix fanga kiritgan. Erlix postulati boʻyicha molekulalar bogʻlanmasdan mavjud 
boʻlmaydi, yani ular bogʻlanmasdan turib ta‘sirlasha olmaydi, ularning ta‘siri 
biologik ta‘sirdan iborat. 
Paul Erlix 
(
nem.
 Paul Ehrlich)
(1854-1915) Polshaning Shtrelen shahrida (Sileziyada-
Prussiya qirolligiga qarashli) evrey oilasida dunyoga kelgan. P.Erlix nemis millatiga mansub, 
shifokor, immunolog, bakteriolog, kimyogar olim. Kimyoviy terapiyaning asoschisi. Fiziologiya 
va tibbiyot sohasidagi kashfiyotlari uchun 1908-yilda Nobel mukofotiga sazovor boʻlgan. 

---

18 
P.Erlix tibbiy biologiya, kimyo, eksperimental patologiya va terapiyaning turli sohalarida 
faoliyat yuritgan. U leykotsitlarning turli shakllari mavjudligini, granulotsitlar hosil boʻlishi 
uchun suyak iligining ahamiyatini aniqladi, leykozning ayrim shakllarini farqlay oldi. Sil 
tayoqchalarini davolash usullari bilan shugʻullanib, 1888-yilda oʻzi ham sil kasalligiga chalingan 
va Misrga ketishga majbur boʻldi. 1890-yilda Misrdan qaytib, Berlindagi Robert Kox institutida 
R.Kox rahbarligida ishlay boshladi. Uning immun reaksiyalari uchun mas‘ul boʻlgan hujayralar 
yuzasida antigenni tan oladigan tuzilmalar - retseptorlarga ega degan gʻoyasi immunologiyaning 
rivojlanishida katta ahamiyatga ega boʻlgan. 1891-yildan boshlab Erlix kimyoviy moddalar 
yordamida yuqumli kasalliklarni davolash usullarini ishlab chiqa boshladi. U mikroorganizmlar 
kimyoterapevtik dorilarga qarshilik koʻrsatishini aniqladi va siflis kasalligini davolashda juda 
samarali ekanligini isbotlagan "606 dori preparati" (salvarsan) bilan jahon miqyosida shuhrat 
qozondi.
2) Ikkinchi postulat Fisher postulati 1894-yilda E.Fisher tomonidan 
ochilgan. E.Fisher birinchi marta fermentlardagi bogʻlanishni oʻrganib, ―retseptor-
substrant‖ tushunchasini qoʻllagan va u retseptor va substrantlar orasidagi ta‘sirni 
―qulf-kalit‖ga oʻxshatgan. Bunda substrant mehmon va u oʻzining geometrik 
oʻlchami va shakliga ega.
Komplementar retseptor mezbon hisoblanadi va bu tushuncha mezbonning 
bittasi bir nechta mehmonni ajratib olishi mumkin va bu molekulyar oʻzaro ta‘sirga 
asos boʻladi (2-rasm). 
2-rasm. Mezbon va mehmon orasidagi ―qulf-kalit‖ munosabat.

---

19 
Mezbon va mehmon orasidagi ―qulf-kalit‖ munosabatidagi oʻzaro ta‘sir 
birinchi marta fermentativ kataliz jarayonida qoʻllanilgan.