Gruppalaw haqqında túsinik hám onıń elementleri

1-keste
Azıq-awqat dúkanlarınıń aylıq tovar aylanısı kólemi boyınsha gruppalanıwı.⁸

№	Aylıq tovar aylanısı kólemi boyınsha gruppalar (mln. sum)	dúkanlar sanı	Aylıq tovar aylanısı kólemi (mln sum)
1	2	3	4
1.	10 mln. sumǵa deyin	15	93,0
2.	10-15	8	112,0
3.	15-20	13	200,0
4.	20-30	3	68,0
5.	30-50	9	378,0
6.	50-60	7	385, 0
7.	60-70	3	180,0
8.	70-100	8	600,0
9.	100-200	22	2400,0
10.	200 hám onnan joqarı	12	3744,0
Jámi	100	8160,0

Kórinip turǵanınday, usı keltirilgen gruppalaw maǵlıwmatlar jeterli dárejede

anıq emes hám ulıwma nızamshılıqtı kórsetip bere almaydı. Bul jerde tek ǵana
toplam dúzilisin bayqay alıwımız múmkin.
Statistikalıq gruppalawdıń joqarıdaǵı túrleri tiykarınan dáslepki statistikalıq
maǵlıwmatlar boyınsha ámelge asırıladı. Ekilemshi gruppalaw:
- dáslepki gruppalaw aralıqların úlkeytiw jolı menen;
- aralıqlardıń qatnasına tiykarlanıp jańa gruppalardı payda etiw usıllarında
ámelge asırılıwı múmkin.
Ámeliyatta hár eki usıldı da júdá keń qollanıw maqsetke muwapıq. Ásirese,
ekilemshi gruppalawdıń ekinshi jolı izertlewshi qolında túrli dástúr hám
metodologiya tiykarında esaplanǵan maǵlıwmatlar salmaq kórinisinde bolǵan
jaǵdaylarda keń qollanıladı.
Tovar aylanısınıń ulıwma kólemi hám bir dúkanǵa tuwrı kelgen tovar
aylanısı kólemi ortasındaǵı baylanıs dárejesin anıqlaw maqsetinde joqarıdaǵı on
gruppanı bes gruppaǵa ajratıp tiyisli kórsetkishlerdi esaplaymız. (2-keste)
(2-keste)
Aralıqtı úlkeytiw usılı járdeminde ekilemshi gruppalaw tártibi.⁹

№	Aylıq tovar aylanısı kólemi boyınsha dúkanlar gruppası (mln. sum)	Dúkanlar sanı	Aylıq tovar aylanısı (mıń sum)	1 dúkanǵa tuwra kelgen ortasha tovar aylanısı (mıń sum)
1	2	3	4	5=4/3
1.	10 mıń sumǵa shekem	15	93,0	6,2
2.	10-20	21	312,0	14,8
3.	20-50	12	446,0	37,2
4.	50-100	18	1165,0	64,7
5.	100-200	22	2400,0	109,0
6.	200 hám onnan joqarı	12	3744,0	312,0
Jámi		100	8160,0	81,6

Usı usılda jańa gruppalar sanı baslanǵısh gruppalardıń tiyisli aralıqların

qoyılǵan maqsetke muwapıq úlkeytiw jolı menen anıqlanadı. Máselen, shártke
muwapıq ekinshi gruppaǵa on mln. sumnan jigirma mln. sumǵa deyin tovar
aylanısı kólemine iye bolǵan 2 hám 3-gruppadaǵı dúkanlar kiredi (8+13). Tap
usınday etip olar boyınsha tovar aylanısınıń ulıwma kólemi anıqlanadı (112+200).
Nátiyjede gruppalaw ıqsham hám anıq kórinisti aladı. Ulıwma nızamshılıq bolsa
kózge taslanadı: tovar aylanısı kólemi asıp barǵan sayın 1 dúkánǵa tuwra keletuǵın
tovar aylanısı kólemi de turaqlı ósip barıw baǵdarına iye. (5 baǵanaǵa qarań).
Statistikada gruppalaw usılı júda keń qollanıladı. Máselen, tipologiyalıq
gruppalaw járdeminde:
- хalıqtıń klasslıq hám milliy dúzilisi;
- kárхanalar tipi, olardıń qaysı baǵdarda qanigeleskenligin, qaysı
múlikshilik formasına tiyisli ekenligi úyrenilse,
Strukturalıq gruppalaw járdeminde bolsa waqıyalardıń, mısalı, хalıqхojalıǵı tarmaqlarında islep shıǵarılǵan ónim, tiyikarǵı fond, jumısshılar dúzilisi,investiciyanıń dúzilisi h.t.b. úyreniledi.
Хalıq-хojalıǵı tarmaqlarındaǵı bar múmkinshiliklerdi anıqlaw maqsetinde
bolsa analitikalıq gruppalaw usılı keń qollanıladı.
III.Juwmaq.
Statistikalıq baqlaw statistikalıq tekseriwdiń birinshi basqıshı bolıp tabıladı. Ol suwretleytuǵın statistikanıń ǵalabalıq hádiyse hám processlerdi úyreniwdiń eń zárúrli hám juwapkerli dáwiri esaplanadı, sebebi tekseriwdiń sońǵı nátiyjesi áwelem bar baqlaw processinde tóplanǵan maǵlıwmatlarǵa baylanıslı. Statistikalıq baqlaw esaptan, ápiwayı bir predmetli baqlawdan kóp tárepleri menen parıq etedi. Statistikalıq baqlaw mudamı ǵalabalıq xarakterge iye, onıń obiekti bolıp ǵalabalıq hádiyse hám processler xızmet etedi.
Statistikalıq baqlaw esaptı, ápiwayı tikkeley baqlawdı óz ishine aladı, sebebi ayırım hádiyselerdi dizimnen ótkeriw jolı menen olardıń kompleksi haqqında maǵlıwmatlar alınadı. Bul halda ayırım hádiyse statistikalıq baqlaw obiektiniń birligi esaplanadı. Statistikalıq baqlaw qatar programmalıq -stilistik hám shólkemlestirilgen máselelerdi ilimiy tiykarda sheshiwdi talap etedi. Ol shın maǵlıwmatlar jetkezip beriwi ushın baqlaw obiekti hám birligi tuwrı anıqlanıwı, shegaralanıwı, onıń programması, hújjeti (statistikalıq formulyari) hám jollaması tuwrı dúzilisi, waqtı hám jayı tuwrı belgileniwi kerek.¹⁰
Klassifikaciyalaw hám gruppalaw hádiyse hám processlerdi úyreniw ushın statistikalıq jıynaqlardı dúziw, olardı shegaralaw hám statistikalıq informaciyalardı jaratıwdıń zárúrli quralı bolıp tabıladı. Bul usıl járdeminde statistikalıq baqlaw nátiyjesinde tóplanǵan besanoq, tarqaq, tosınarlıot iyriminde o'ralib qalǵan, hom baslanǵısh materiallar tiykarında ıqsham bir-biri menen ajıralmas baylanısqan, málim tártip-qaǵıydalarǵa, nizamlıqǵa boysınǵan,strukturalıq sırtqı kórinislerge iye jıynaqlar júzege keliw etiledi.Klassifikaciyalar hámme ilimiy hám ámeliy tarawlarda qollanıladı.


IV.Paydalanilǵan ádebiyatlar.

1. 
   B.J. Mırzanov, S.X. Bayjanov, K.S.Ismaylov, Q.K. Bekbosınov -Statistika:
   sabaqlıq. – «Nókis» baspası. 2020-jıl.380 bet.
   
2. 
   Soatov N.M., Tillaxo‘jayeva G.N. – Statistika:
   sabaqlıq. – «Toshkent» baspası. 2006-jıl.349 bet.
   
3. 
   B.J. Mırzanov – Statistika teoriyasi:Oqiw qollanba. – «Qaraqalpaqstan» baspası.2020-jil.224 bet.
   
4. 
   e-library.namdu.uz
   

1^ Soatov N.M., Tillaxo‘jayeva G.N. – Statistika: sabaqlıq.24-bet.

2^ B.J. Mırzanov, S.X. Bayjanov, K.S.Ismaylov, Q.K. Bekbosınov -Statistika:sabaqlıq.38-bet.

3^ B.J. Mırzanov, S.X. Bayjanov, K.S.Ismaylov, Q.K. Bekbosınov -Statistika:sabaqlıq.39-bet.

4^ e-library.namdu.uz

5^ B.J. Mırzanov – Statistika teoriyasi:Oqiw qollanba. – «Qaraqalpaqstan» baspası.214-bet.

6^ e-library.namdu.uz

7^ B.J. Mırzanov, S.X. Bayjanov, K.S.Ismaylov, Q.K. Bekbosınov -Statistika: sabaqlıq. – «Nókis» baspası.41,42,43,44-betler.

8^ B.J. Mırzanov, S.X. Bayjanov, K.S.Ismaylov, Q.K. Bekbosınov -Statistika: sabaqlıq. – «Nókis» baspası.49-bet.

9^ B.J. Mırzanov – Statistika teoriyasi:Oqiw qollanba. – «Qaraqalpaqstan» baspası.53-bet.

10^ e-library.namdu.uz