Gulchehra izbullaeva pedagogika nazariyasi
Download 1.05 Mb. Pdf ko'rish
|
PEDAGOGIKA NAZARIYASI VA TARIXI Pedagogi
|
Ziyovuddin Naxshabiy. O’z hayoti va faoliyati bilan nafaqat hind adabiyoti tarixida, ayni vaqtda jahon mumtoz adabiyoti sahifalarida ham o’chmas iz qoldirgan buyuk zotlardan biri Ziyovuddin Naxshabiydir. U XIII asrning to’rtinchi choragida Naxshab (hozirgi Qarshi) shahrida tug’ilib, o’sha yerda kamol topgan. Keyinchalik Hindistonning Badoun shahriga kelib yashay boshlagan 1 . Bu y erda u ilmu irfon tili bo’lgan sanskrit tilini, hind adabiyoti va falsafasi, tabobat ilmini chuqur o’rganib, asli shaxrisabzlik shoir, adabiyotshunos, bastakor Amir Xusrav Dehlaviydan tahsil olgan. Naxs habiy 1350 yilda Badoun shahrida vafot etgan bo’lib, ustozi Dehlaviy qabri yonida dafn etilgan. Ziyovuddin Naxshabiyning fors, urdu va hind tillarida yaratgan adabiy falsafiy hamda tabobat ilmiga tegishli qator asarlarining deyarli barchasi bizning davrimi zga qo’lyozma sifatida yetib kelgan. Ulardan biri 20 hikoyani o’z ichiga olgan «Gulrez» dostoni bo’lib, mazkur nasriy asarda turkiy qavmga mansub shahzodaning moviy ko’zli ozar malikasi – afsoniviy Nuxshobaga bo’lgan muhabbati va uning ruhiy 1 https://ru.wikipedia.org/Нахшаби 153 kechinmalari b ayon etilgan. Tibbiyot faniga oid «Juziyoti kulliyot» («Tana va uning a’zolari») nomli 40 bobdan iborat asarida muallif inson tanasi va a’zolari xususiyatlari, odam kasallikka chalinganda uni qanday davolash usullarini batafsil bayon etilgan. Hozirgi kunda ham uning ilmiy- adabiy merosi dunyo olimlari tomonidan keng o’rganilib kelinmoqda. Naxshabiydan so’fiylik ta’limotiga oid bir qator nodir asarlar ham meros qolgan. Ularning eng mashhuri fors tilida bitilgan «To’tinoma»dir. Ushbu asarni adib 1320 yili (XII asr) sanskrit tilida yaratgan bo’lib, Hindistonda xalq e’tiborini qozongan «Shukasaptati» («To’tining yetmish qissasi») nomli hikoyalar to’plamini ilk bor qayta ishlab, fors tilida ixcham ravishda badiiy asar shakliga keltirgan. Tabiiyki, Naxshabiy bu asa rni g’oyaviy-badiiy jihatdan qayta ishlab, butunlay mustaqil asar yaratishga muvaffaq bo’lgan. Chunki, asarda O’rta Sharq madaniyati hind falsafasi bilan uyg’unlashgan. Butun musulmon dunyosiga taniqli bo’lgan asar asrlar davomida mazmunan va usluban soddalashtirilib, zamon ruhiga moslashgan holda qator qo’shimcha va o’zgartirishlar bilan dunyo xalqlari tillariga qayta va qayta tarjima qilinib kelingan. Yana bir manbada Dehli sultoni Allovuddin Muhammad (1296- 1326 )ga bag’ishlangan Imod ibn Muhammad an-Naoriy qalamiga mansub taxminan 1305 yilda fors tilida bitilgan «Javohir al-asmar» (Suhbatlar javohiri) yoxud unut ilgan «To’tining hikoyalari» nomli asar haqida ma’lumot keltirib o’tiladi 1 . Asar «Shukasaptati»ning ilk tarjimasi hamda musulmon an’anasidagi ilk tuzilma bo’lib, to’ti tilidan gapiradigan voqeabandlikka asoslangan. Asarda Qur’onning 49 sura va 174 hadis namunalari keltirilgan. Bundan tashqari asarda hind xalq og’zaki ijodi hamda 100 ga yaqin Mu’izziy, Anvariy, Haqoniy, Nizomiy, Jaloliddin Rumiy va S a’diyning she’rlar hamda hikmatli so’zlaridan keng foydalanilgan. Asar 52 kecha va 57 hikoyadan tashkil topgan. Muallifning aytishicha, Sharq xalqlarida 52 yoxud 104 gavhar o’zining sohibiga sog’liq va baxt keltirib, ofatlardan saqlaydi. Shuni ta’kidlash joizki Muhammad an-Naoriy Amir Xusrav Dehlaviyning zamondoshi bo’lgan va uning oilasi Dehli sultonligida 1 http://www.rulit.me/tag/antique-east-literature/zhemchuzhiny-besed-download-free- 149307.html 154 davlat xizmatchisi- dabir (yozuvchi, munshiy, kotib, muallim)lar bo’lgan. Naxshabiy tomonidan yaratilgan jozibali va to’liq adabiy til talablarga javob bera oladigan «To’tinoma» tufayli Naoriy tomonidan yaratilgan «Javohir al-asmar» (Suhbatlar javohiri)ga talab pasayadi va bora-bora Sharq xalqlari tomonidan unutiladi. Hozirgi kunda bu asarning birgina nusxasi Tehron kutubxonasida saqlanmoqda. Aslida «Shukasaptati» («To’tining yetmish hikoyasi») Sharq xalklari orasida keng tarqalgan axloqiy-estetik mavzudagi asar. Hindistonda sanskrit tilida xalq og’zaki ijodi asosida yaratilgan 1 . Ushbu asarning asl nusxasi bizgacha yetib kelmagan. Lekin barcha hind ertakla ri singari «Shukasaptati» ertagi ham ko’p marta qayta ishlangan. Ulardan ayrimlari yetib kelgan. Jumladan, birinchisi, sanskrit tilida Chintamani Bxatta tomonidan qayta ishlangan to’liqroq varianti, va ikkinchisi esa, ko’p vaqtlar o’tganidan keyin nazmda yaratilgan variantining soddaroq tilda nasrda qayta ishlangan variantidir. Asarning qisqacha mazmuni quyidagicha: Savdogar Madanavinoda safarga yo’lga chiqadi va yosh ayoli Prabxavatini uyda yolg’iz qoldiradi. Bir necha kundan keyin yorisiz zerikkan ayol du gonalari maslahati bilan, begona erkak bilan do’stlashishga qaror qiladi. Ularning uyida bir to’tiqush bor edi. Mana shu to’tiqush ayolni gunoh yo’ldan to’xtatish maqsadida uni chalg’itib turli hikoyalar so’zlab beradi. To’ti qiyin ahvolga tushganda nima qilish lozim, bu holdan qanday qilib chiqish mumkin, axloq- odob yo’lida qanchalik katta foyda borligi va shu kabi turli tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’lgan hikoyalarni so’zlab beradi 2 . «Shukasaptati» («To’tining yetmish qissasi»)da hikoyaning yakunlanishida Prabxavati oilasi va yoriga sodiq qolib, Madani safardan kelganidan keyin, unga bo’lib o’tgan voqeani aytib beradi. To’ti uni yaxshi yo’lga chorlagani uchun minnatdorchilik bildiradi. Natijada Madana va Prabxavati sadoqat va vafo borasidagi hayot sinovidan o’tib baxtli hayot kechirishadi. 1 Нахшабий, Зиёвуддин. Тўтинома: ривоят. – Тошкент: «Ўзбекистон миллий энциклопедияси», Давлат илмий нашриёти, 2015. – 184 б 2 Зийа ад-Дин Нахшаби. Книга попугая (Тути-наме). Пер. Е.Э. Бертельса. М.:Наука, 1979. (переизд. 1982); 155 Asarda hikoyalar orasida axloqsizlikni qoralovchi voqealar mavjud bo’lib, ular orqali ayollar nayranglari fosh qilingan. Jamiyat, oila mustahkamligini buzuvchi erkaklar tanqid ostiga olingan. Naxshabiyning Sharq va G’arbda juda mashhur «To’tinoma»si qoliplash usuli – voqeaband asarlarga xos kompozitsion usulda, ya’ni rivoyatni hikoya ichida hikoya tarzida berish usulida qurilgan mustaqil asar hisoblanib, «Shukasaptati»dan uning bosh g’oyasi olingan, xolos 1 . «To’tinoma»dagi qissa, rivoyat va ulardagi qahramonlar nomi shaxsan muallif qalamiga mansub bo’lib, adib yuksak mahorat bilan undagi voqealar silsilasining mantiqiy ifodasi va tasvir uslubining o’ziga xosligini ta’minladi. «To’tinoma»ni aksariyat hollarda «Ming bir kecha» asariga ham qiyos qilishadi. Bu bejiz emas albatta, sababi Naxshabiyning ham «To’tinoma»dagi qissa va rivoyatlarni yaratishda aynan o’sha davrga tegishli xalq og’zaki ijodi namunalaridan keng foydalanilgan. Noma (fors. – xat, maktub) – adabiy janr; o’zbek va fors mumtoz asarlarida yaratilgan, real yoki xayoliy to’qima shaxsga asosan she’riy maktub tarzida yozilgan badiiy asar turi hisoblanadi 2 . «To’tinoma»ga o’xshash didaktik asarlar turli davrda turli xalqlar tomonidan yaratilgan. Naxshabiyning «To’tinoma»siga taqlid qilib, asar yozgan shoirlardan yana biri Mullo Qurbon Xiromiydir. Xiromiy (1796- 1891)ning «To’tinoma» asari hajman eng yirik 12 ming misradan iboratdir 3 . Asarning bosh g’oyasi – vafo va sadoqat bo’lib, to’tining barcha hikoya va qissalari shu g’oyani asoslash, isbot lashga qaratilgan. Naxshabiyning «To’tinoma»si ilk bor XV asrda temuriyzoda Mirzo Husayn Boyqaro farmoyishiga muvofiq Abu Said Mirzo tomonidan fors tilidan turkiy tilga tarjima qilingan. XVI asrda yana bir temuriyzoda Boburning nabirasi, Hindiston hukmdori shoh Akbarning 1 Sh.Hasanova. “To‘tinoma” tipidagi asarlarning qiyosiy-tipologik va tekstologik tadqiqi”. “Mumtoz so‘z”, T., 2015. – 14 б. 2 Download 1.05 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|