Гулистон давлат университети а. Бурханов, К. Рахматов минтақавий иқтисодиёт

11.3. Минтақа ижтимоий-иқтисодий ривожланишини стратегик режалаштириш
11.4. Ҳудудларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг таҳлили.
Таянч тушунчалар ва иборалар: прогнозлаш, демография, башоратлаш, меҳнат ресурслари баланси, концентрация, ихтисослашув, ишлаб чиқариш кооперацияси, турмуш даражаси, атроф муҳит.
11.1. Минтақа ижтимоий-иқтисодий ривожланишини прогнозлаш
Ижтимоий-иқтисодий ривожланиш таҳлили ва прогнозлаш - минтақавий ривожланишни бошқариш бўйича ишларнинг бошланғич нуқтаси. Оддий прогноз асосида минтақанинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиш мақсадлари белгилаб олинди, минтақавий иқтисодий комплексни ривожлантириш бўйича дастурий чора-тадбирлар ва устуворликлар белгилаб олинди.
Ҳудуднининг ижтимоий-иқтисодий ривожланишини прогноз қилиш - иқтисодиётнинг ва ижтимоий соҳанинг келажакдаги аҳволини прогнозлаш - иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солишнинг ажралмас қисми бўлиб, ҳудудий мажмуа ва унинг таркибий қисмларини ривожлантириш йўналишини белгилайди. Башоратли ҳисоб-китоблар натижалари давлат органлари томонидан ижтимоий-иқтисодий ривожланиш мақсадлари ва вазифаларини оқлаш, ҳукуматнинг ижтимоий-иқтисодий сиёсатини ишлаб чиқиш ва асослаш, ишлаб чиқариш ресурсларидан фойдаланишни рационализация қилиш усуллари учун ишлатилади.
Минтақанинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиш прогнози таркибига жамиятнинг айрим жиҳатларининг келажагини акс еттирувчи махсус прогнозлар комплекси ва минтақанинг иқтисодиёти ва ижтимоий соҳасини ривожлантиришнинг умумлаштирилган шаклида акс еттирилган кенг қамровли иқтисодий прогноз киради.
Минтақавий прогнозларда қуйидагилар аниқланади:
- минтақада демографик ҳолат;
- табиий ресурслар, ер, сув ва ўрмон ресурсларининг исботланган захиралари, шу жумладан атроф-муҳит ҳолати;
- келажакдаги илмий ва технологик ютуқлар ва уларни ишлаб чиқаришга киритиш имконияти;
- ишлаб чиқаришнинг асосий омиллари (капитал, меҳнат, инвестициялар);
- аҳолининг товарларга бўлган талабининг миқдори ва динамикаси
- миллий иқтисодиётнинг алоҳида тармоқлари, ҳудудлар ва бошқа ижтимоий аҳамиятга эга фаолият соҳаларининг ривожланиш суръати.
Тўлиқ иқтисодий прогноз, минтақанинг иқтисодиётини яхлит ҳол сифатида келажакда ривожланишини акс эттиради. Комплекс прогнозни ишлаб чиқиш минтақавий иқтисодий мажмуа фаолиятининг ва ривожланишини етарли даражада тушунтириб берадиган илмий асосларга асосланган.
Вақт горизонтига кўра, минтақаларнинг иқтисодий ривожланишининг комплекс прогнозларини уч турга бўлиш мумкин: узоқ муддатли, ўрта муддатли ва қисқа муддатли.
Узоқ муддатли прогноз 10 йил давомида ҳар беш йилда бир марта ишлаб чиқилади. Бу мамлакатнинг узоқ муддатли ижтимоий-иқтисодий ривожланиши учун концепцияни ишлаб чиқиш учун асос бўлиб хизмат қилади. Иқтисодий сиёсатнинг узлуксизлигини таъминлаш мақсадида узоқ муддатли прогноз кўрсаткичлари ўрта муддатли прогнозларни, мамлакатни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш консепсияларини ва дастурларини ишлаб чиқишда фойдаланилади.
Мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг ўрта муддатли прогнози йилига уч йилдан беш йилгача бўлган муддатга ишлаб чиқилган, бу эса йиллик маълумотларни тузатиш имконини беради. Бу ўрта муддатли истиқболда иқтисодий ривожланиш консепсиясини ишлаб чиқиш учун асос бўлиб хизмат қилади. Умумий танишиш учун узоқ муддатли ва ўрта муддатли прогнозлар бўйича ҳисоботлар, шунингдек, ижтимоий-иқтисодий ривожланиш тушунчалари очиқ матбуотда эълон қилинади.
Ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг қисқа муддатли прогнози ҳар йили ишлаб чиқилади ва давлат бюджети лойиҳасини тузиш учун асос бўлиб хизмат қилади.
Юқорида келтирилган ҳужжатлар мамлакат Олий Мажлисига тақдим этилган ҳужжатлар бир қисмидир. Бундан ташқари ҳужжатлар тўпламига қуйидагилар киради:
- жорий йилнинг ўтган даврида республиканинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиши тўғрисидаги маълумотлар;
- келгуси йил учун ижтимоий-иқтисодий ривожланиш прогнози;
- Ўзбекистондаги консолидацияланган молиявий баланс;
- ривожланишнинг асосий ижтимоий-иқтисодий муаммолари (вазифалари) рўйхати, улар Ўзбекистон ҳукумати сиёсатида ҳал этилади;
- келгуси йилда давлат бюджети маблағлари ҳисобидан молиялаштириладиган давлат мақсадли дастурлар рўйхати;
- кенгайтирилган номенклатура бўйича давлат эҳтиёжлари учун маҳсулотларни етказиб бериш рўйхати ва ҳажми;
- давлат секторининг ривожланишини прогнозлаштириш.
Шу билан бирга, Ўзбекистон ҳукумати белгиланган вазифаларни муваффақиятли амалга ошириш учун зарур бўлган қонун лойиҳаларини тақдим этади.
Иқтисодий объектларни прогноз қилишнинг иккита асосий принципи мавжуд: генетик ва телеологик.
а) Генетик ёндашув объектнинг ривожланиш тарихини таҳлил қилишга асосланган бўлиб, ривожланиш хусусиятларини белгиловчи асосий омилларни белгилайди. Шу асосда келажакда прогноз қилинадиган объектнинг ҳолати тўғрисида хулосалар олинади. Ушбу ёндашувда ижтимоий-иқтисодий ривожланиш мақсадлари алоҳида рол ўйнайди. Ушбу ёндашувни мамлакатимизда энг таниқли вакили Н.Д. Кондратиев ўзининг «узоқ тўлқинлар» назариясини эълон қилди.
б) мақсадли ёндашув (юнон тилидан - мақсад) иқтисодиётда рўй бераётган жараёнларнинг фаол иштирокчиларига хосдир. Ушбу объектнинг ривожланишининг мақсадли параметрлари ва вазифаларга яқинлашув даражасига асосланган. Иқтисодиётни прогнозлаштиришда ушбу ёндашувнинг энг кўзга кўринган вакили ва ҳимоячиси С.Г. Струмилин ҳисобланади.
Минтақа учун кенг қамровли иқтисодий прогнозни ишлаб чиқиш иккита мақсадга эга. Биринчидан, у минтақанинг ҳукуматига иқтисодий ва ижтимоий сиёсат соҳасида қарор қабул қилиш учун маълумот беради. Иккинчидан, унинг кўрсаткичлари минтақанинг давлат бюджети лойиҳаси кўрсаткичларини ишлаб чиқиш учун асос бўлиб хизмат қилади.
Давлат прогнози мамлакат ва унинг субъектларининг тегишли ижро этувчи органлари тақдим этган маълумотларга асосланади. Асосий ахборотни тақдим этиш органи - ҳудудий органлар тармоғи орқали бирламчи ахборот тўплайдиган Давлат статистика қўмитаси уни умумлаштиради ва расман эълон қилади. Бошқа вазирликлар ва идоралар ўзларининг ваколатлари (Монетар соҳасида - Марказий банк, бюджет ижроси - Молия вазирлиги, божхона статистикаси бўйича - Давлат божхона қўмитаси ва бошқалар) бўйича ахборотни тақдим этишга масъулдирлар.