Guliston davlat universiteti "iqtisodiyot" kafedrasi "iqtisodiyot nazariyasi" fanidan

4

1. Kredit zarurligi va uning mohiyati
Jamiyat faoliyatining o'ta muhim jihati — bu ishlab chiqarishdir.Ishlab chiqarish jarayonida iqtisodiy resurslar ishlatiladi, mahsulotlar va xizmatlardan iborat hayotiy ne'matlar yaratiladi. Ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini moddiy va mehnat omillari ta'minlaydi. Ishlab chiqarish bu omillar bilan har doim ham bir tekisda ta'minlana olmaydi. Kredit tovar-pul munosabatlari mavjud sharoitdagi takror ishlab chiqarish kredit munosabatlari vujudga kelishining tabiiy asosi hisob-melanadi. Ishlab chiqarish fondlarining doiraviy aylanishidagi va fondlarning bir marta aylanishidagi qiymatning harakati qisqa muddatli kredit munosabatlari paydo bo'lishining iqtisodiy asosidir

Ma'uumki, pul mablag'lariga koʻp hollarda kreditlarga olingan mablag'lar, korxonalarning hisob varaqasid mablag'lar va naqd pullar, aylanma mablag'lar va moliyaviy mablag'lar kiradi. Bu iqtisodiy kategoriyalar tashqi tomondan o'xshagani bilan ularning ichki xususiyatlari juda xilma-xil va bir-biriga o'xshamaydi.

Kredit — bu vaqtincha bo'sh turgan pul mablag'larini ma'lum muddatga, haq to'lash sharti bilan qarzga olish va qaytarib berish yuzasidan kelib chiqqan iqtisodiy

5

munosabatlar yig'indisidir.Kredit yordamida tovar-moddiy boyliklari, turlinmashina va mexanizmlar sutib olinadi, iste'molchilarning mablag'lari yetarii bo'lmagan sharoitda

to'lovni kechiktirib tovarlar sotib olishlari va boshqa har xil to'lovlarni amalga oshirish imkoniyatiga ega bo`ladilar. Kredit iqtisodiy kategoriya boʻlib, ijtimoiy munosabatlarning aniq bir ko`rinishi sifatida yuzaga chiqadi.

Kredit har qanday ijtimoiy munosabat emas, balki ijtimoiy ishlab chiqarish mahsuli, qiymatning harakati, qarz beruvchi va qarz oluvchi o`rtasidagi iqtisodiy munosabatlarni ifodalovchi kategoriyadir.

Kreditning mohiyati uning ichki belgilarini ochib berishga qaratilgan. Kreditning mohiyatini ochish — bu uning sifatlarini, kreditning muhim tomonlarini, uning iqtisodiy munosabatlar tizimining bir elementi sifatida ko`rsatuvchi asoslarni bilish demakdir.

Iqtisodiy kategoriya sifatida kreditning mohiyati

ko`pgina iqtisodchi olimlar tomonidan o'rganilib

6

chiqilgan va ular tomonidan kreditning mohiyati bo'yicha fikrlar bildirilgan.

Kreditning mohiyatini tushunish uchun avvalom bor,

uning tarkibi nimadan iborat ekanligini tushunib olish zarur. Kredit munosabat bo'lishi uchun uning zarur

— kreditning obyekti va subyektini bilish zarur.

Respublikamizning ko'zga koʻringan olimlaridan biri Sh. Abdullayeva o'zining «Pul, kredit va banklar»? nomli kitobidan kredit munosabatlarida subyektlari ikki xil bo'lishini ko'rsatib o'tadi:

- kredit (qarz beruvchi);

-qarzdor.

Bundan tashqari, kredit, kredit, munosabatlari tarkibining elementi sifatida kreditning obyekti yuzaga keladi. Bunda qarzga berilgan mablag' o'z qiymatini saqlab qolishi kreditning asosiy xususiyati hisoblanadi. Kredit tarkibi uning elementlari birligini ifodalaydi. Harakat bosqichlari ham uni muhim belgisi hisoblanadi. Qarzga beriluvchi qiymat harakatini quyidagicha ifodalash mumkin:

Bk - Ozk - Ik - Vr - Qk - Fks

bunda,

Bk,— kreditning berilishi;

Okz. — kreditni qarz oluvchi tomonidan uning vaqtinchalik ehtiyojini qondirish uchun olinishi;

Ik — kreditni ishlatilishi qarz oluvchining kreditni nima maqsadda olinganligi bilan uzviy bogʻliq bo'ladi;

Vr — qarz oluvchining xoʻjaligida qarzga olingan

7

qiymatning aylanishi tugallanishini resurslarning

aylanishdan chiqarilishini ifodalaydi;

— kreditni qaytarish;

Fks — vaqtinchalik berilgan qiymatni kreditor qo'liga qaytib kelishi (foiz bilan). Kredit mohiyatining tahlili uzluksiz jarayon.Bunda tahlil jarayonida yangidan yangi beligilar, xususiyatlaryuzaga chiqishi mumkin.