Guliston davlat universiteti kafedra "iqtisodiyot" soliq va soliqqa tortish

Nazorat savollari: 
1. Soliq elementlari tarkibiga nimalar kiradi? 
2. Soliq solish ob‘yekti nima? 
3. Soliq solish tamoyillarini ilk bora kim asoslab bergan? 
4. Soliq solishning adolatlilik tamoyili mohiyatini ochib bering?
3-asosiy savol bo‟yicha dars maqsadi: Soliqlarning funktsiyalari va vazifalari 
to‘g‘risida tushunchalar hosil qilish. 
Identiv o‟quv maqsadlari: 
3.1. Soliqlarning funktsiyalarini izohlay oladi. 
3.2. Soliqlarning vazifalarini tushuntira oladi. 
3-asosiy savol bayoni: 
Soliqlarning funktsiyalari va vazifalari 
Soliqlarning iqtisodiy mohiyati davlat bilan huquqiy va jismoniy shaxslar 
o‘rtasida vujudga keluvchi ob‘ektiv majburiy to‘lovlarga asoslangan moliyaviy 
munosabatlar orqali xarakterlanadi. Bu moliyaviy munosabatlar maxsus ijtimoiy 
xarakterga ega bo‘lib, milliy daromadning bir qismi bo‘lgan pul mablag‘larini 
davlat ixtiyoriga safarbar qilishga xizmat qiladi. 
Soliqlarning mohiyati ularning bajaradigan funktsiyalaridan kelib chiqadi. 
Har bir iqtisodiy kategoriyaning o‘z funktsiyasi mavjud. Soliq ham mustaqil 
kategoriya sifatida o‘zi bajaradigan funktsiyalarga ega bo‘lib, bu funktsiyalar 
soliq kategoriyasining amaldagi harakatini ifodalaydi. Funktsiya deganda, 
odatda kategoriyaning hayotda ko‘p qaytariladigan, takrorlanadigan doimiy 
xarakatlarini tushunish lozim.
Soliqlarning funktsiyalari to‘g‘risida turli xil qarashlar mavjud. Sobiq 
sotsialistik mamlakatlar iqtisodchilari o‘rtasida soliqlar ikki funktsiyani bajaradi, 
degan qarash keng tarqalgan edi. Bu ikki funktsiya sifatida fiskal va nazorat 
funktsiyalari tan olinardi. Ularning fikriga ko‘ra eng asosiy funktsiya bu 
soliqlarning fiskal funktsiyasidir, chunki busiz nazorat funktsiyasining mavjud 
bo‘lishi mumkin emas.
G‘arb iqtisodchilari ko‘pchiligining nazariyalari angliyalik iqtisodchi J.M. 
Keynsning kontseptsiyasiga asoslanadi. By kontseptsiyaga ko‘ra, soliqlar fiskal 
funktsiyasidan tashqari iqtisodiyotni tartibga solish, rag‘batlantirish va 
daromadlarni boshqarish vositasi funktsiyalariga ega, soliqning bu funktsiyalari 
uni iqtisodiyotni tartibga solish va iqtisodiy barqaror o‘sishni ta‘minlash vositasi 
sifatida foydalanish zarurligidan kelib chiqadi. 
Neokeynschilik yo‘nalishi vakillari bo‘lgan L. Xarrot, N. Kaldor, A. 
Xansen va P. Samuelsonlarning fikriga ko‘ra, soliqlar iqtisodiyotni tartibga 
solish funktsiyasiga ega. Ular soliq stavkalarini o‘zgartirish va turli imtiyozlar 
berish yo‘li bilan bu funktsiyani bajarish mumkin deb hisoblaydilar. 
Soliqlarning daromadlarni boshqarish funktsiyasi yuzaga kelishiga frantsuz 
iqtisodchisi E. De Jirardenning nazariyasi asos bo‘lgan. Bu nazariyaga ko‘ra, 
soliqlar yordamida soliqqa tortishning progressiv shkalasini qo‘llash yo‘li bilan 

---

40 
jamiyat a‘zolari o‘rtasidagi mulkiy tengsizlikka barham berish mumkin. Hozirgi 
kunda bu nazariyaning davomchilari bo‘lib, amerikalik iqtisodchilar A. Ilersik, 
G. Koul, frantsuz iqtisodchilari M. Klyudo, J. Furaste hisoblanishadi. Ularning 
fikriga ko‘ra, davlat soliqlardan va transfert to‘lovlaridan foydalanish yo‘li bilan 
jamiyat milliy daromadini kambag‘allar foydasiga qayta taqsimlaydi. Bu 
nazariyalar soliqlarning daromadlarni tartibga solish funktsiyasi mavjud degan 
xulosa kelib chiqishiga sabab bo‘ldi. 
I. Malmiginning fikriga ko‘ra, soliqlar uch funktsiyani bajaradi, ya‘ni 
fiskal, taqsimlash va rag‘batlantirish. Uning fikriga ko‘ra birinchi funktsiya 
davlat daromadlari manbalarining tashkil topishi bilan bog‘liq, ikkinchisi 
huquqiy va jismoniy shaxslarning daromadlarini taqsimlashni nazarda tutadi. 
Rag‘batlantirish funktsiyasi turli imtiyozlar va engilliklar berish yo‘li bilan 
amalga oshiriladi.
7
O‘z-o‘zidan 
ko‘rinib 
turibdiki, 
g‘arb 
iqtisodiy 
adabiyotlaridagi 
daromadlarni boshqarish funktsiyasi I. Malmiginda taqsimlash funktsiyasi 
sifatida namoyon bo‘lmoqda. 
Soliqlarning 
funktsiyalari 
ularning 
mohiyatini 
amaliyotda 
harakat 
qilayotganligini ko‘rsatadi. Shunday ekan, funktsiya doimo yashab, soliq 
mohiyatini ko‘rsatib turishi zarur. Bugun paydo bo‘lib ertaga yo‘q bo‘lib 
ketadigan holatlar soliq funktsiyasi bo‘la olmaydi. Demak, funktsiya 
kategoriyasi doimiy, qat‘iy takrorlanib turadigan voqelikni ifodalaydi. Shunday 
uslubiy yondashishdan kelib chiqib soliqlar funktsiyasini aniqlash kerak. 
Soliqlarning funktsiyalari masalasida katta bahslashuvlar mavjud, lekin 
yagona bir fikrga kelingan emas. Ko‘pchilik iqtisodchilar soliqlarga fiskal, 
boshqaruvchi, rag‘batlantiruvchi, nazorat funktsiyalari xos deb ta‘rif berishadi. 
Fikrimizcha, soliqlarning quyidagi asosiy funktsiyalarini ajratib ko‘rsatish 
maqsadga muvofiqdir: 
1. Soliqning fiskal funktsiyasi. 
2. Tartibga solish funktsiyasi. 
3. Rag‘batlantirish funktsiyasi 
4. Soliqning nazorat funktsiyasi. 
5. Soliqni hisoblash jarayonini axborot bilan ta‘minlash funktsiyasi.
1. Soliqlarning asosiy funktsiyasi - fiskal funktsiya hisoblanib (lotincha 
fiscus so‘zidan olingan bo‘lib, xazina degan ma‘noni anglatadi), bu 
funktsiyaning mohiyati shundan iboratki, soliqlar yordamida davlatning moliya 
resurslari hosil qilinadi hamda davlat faoliyat ko‘rsatishi uchun moddiy sharoit 
yaratiladi. Soliqlar orqali korxonalar va fuqarolar daromadining bir bo‘lagini 
davlat apparati, mamlakat mudofaasi, noishlab chiqarish sohasining umuman o‘z 
daromadlari manbaiga ega bo‘lmagan qismini (ko‘pgina madaniyat 
muassasalari, jumladan, kutubxonalar, arxivlar va boshqalar) yoki lozim 
darajada rivojlanishini ta‘minlash uchun o‘zining mablag‘i etishmaydigan 
tarmoqlarni (fundamental opgan, teatrlar, muzeylar, ko‘plab o‘quv yurtlari va 
hokazo) saqlab turish maqsadida undirib olish yo‘li bilan davlat byudjetining 
7
Мальмигин И. Налоги как элементы финанса. Пер. с анг. - М.:, 1997 . стр. 69 

---

41 
daromad qismini shakllantirish soliqlar fiskal funktsiyasining eng muhim 
elementi hisoblanadi. 
Ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan fiskal funktsiyaning ahamiyati oshib 
boradi. Ishlab chiqarish ijtimoiy tusdaligining chuqurlashishi fan-texnika 
taraqqiyotining rivojlanish munosabati bilan asosan soliqlar hisobiga
shakllantiriladigan moliyaviy resurslar oqimini ko‘paytirishning real zarurati 
yuzaga keladi. Davlat iqtisodiy va ijtimoiy tadbirlarga ko‘proq e‘tibor bergan 
sari ko‘p moliyaviy resurslarni sarflamoqda, lekin soliq tizimi o‘zining fiskal 
funktsiyasi va vazifalarini bajarishi jarayonida ishlab chiqarish o‘sishiga, 
jamg‘arish jarayoniga halal bermasligi, ijtimoiy adolatni buzmasligi hamda xalq 
xo‘jaligining umumiy tuzilmasida buzilishlar va chetga chiqishlar sodir 
bo‘lishiga yo‘l qo‘ymasligi, bozor jarayoniga putur etkazmasligi kerak. 
Soliqlarning ushbu funktsiyasi orqali hosil bo‘ladigan pul resurslari davlat 
fondi (davlat byudjeti) orqali qayta taksimlanadi, ular ishlab chiqarish va 
ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirishga, ustuvor tarmoqlarni investitsiyalashga 
yo‘naltiriladi. 
Jahon amaliyotida ijtimoiy himoyaga muhtoj bo‘lgan shaxslar uchun soliq 
imtiyozlari va yuqori daromad oluvchi shaxslar uchun progressiv stavkalar 
belgilash ham qo‘llanadi, ya‘ni aholining kam daromad oladigan qismini 
ijtimoiy himoya qilish maqsadida daromadlarning bir qismi qayta taqsimlanadi. 
Bunday yondashuvlar soliqqa tortiladigan daromad aniqlanayotganida soliqqa 
tortilmaydigan minimum miqdoridagi daromad qo‘shilmaydi, ayni paytda 
ortiqcha daromadlar soliqqa yuqori progressiv stavkalar bo‘yicha tortiladi. 
Soliqlarning ko‘pchiligi ishlab chiqaruvchilar va iste‘molchilarni yuzaga 
kelgan vaziyatni hisobga olgan holda joylarda korxonalar faoliyatining iqtisodiy 
shart-sharoitlarini 
o‘zgartirishga 
majbur 
etib, 
moliyaviy 
resurslarni 
makrodarajada qayta taqsimlashga olib keladi. 
2. Bozor munosabatlarining shakllanishi va rivojlanishi sharoitida 
soliqlarning ikkinchi muhim funktsiyasi ularning iqtisodiyotdagi tartibga