Guliston davlat universiteti pedagogika fakulteti pedagogika- psixologiya

qo`zg`alish va tormozlanish kuchi bo`yicha
 
og`ir va vazminligiga ko`ra
 
xatti
-
harakatchanligiga ko`ra
 

---

98
Ko‘pchilik shoir va yozuvchilarda ta’sirchanlikning yuqori darajasini 
kuzatgan holda ularni melanxolik temperamentli shaxslar sirasiga tegishli deb aytish 
mumkin. Kasb tanlashda ham temperamentning ahamiyatli jihatlari ma’lum 
ma’noda o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Ba’zi bir kasblar borki, ular oldiga yuqori darajada 
talablar qo‘yiladi.  
Masalan, futbolchi bo‘lish uchun chaqqonlik, serharakatchanlik talab etilsa, 
aktyor yoki san’atkor bo‘lish uchun emotsional qo‘zg‘alish, tartibga solish, asabning 
ma’lum darajada zo‘riqishini belgilab beradi. Temperamentning faollik darajasi va 
harakatchanlik darajasi kabi xususiyatlari ta’limning muvaffaqiyatiga qaramaqarshi 
ta’sir ko‘rsatadi. SHu bilan birga faoliyatning ba’zi turlarida temperament 
xususiyatlaridan faqat ularning bajarilish jarayonining borishi emas, balki ma’lum 
darajada natijasi ham bog‘liqdir.
49
Shaxs uchun xarakterli bo`lgan ayrim psixologik xususiyatlar asosida 
kishining temperamenti qandayligi haqidagi tasavvur vujudga keladi. Temperament 
tiplarining psixologik tavsifi quyidagi muhim xususiyatlar yordami bilan aniqlanishi 
haqida mashhur psixolog V.S.Merlin temperamentning psixologik tastig`ini keltirib 
o`tgan:
senzitivlik – tashqi ta’sirlarga ma’lum miqdordagi psixik javob berish kuchi;
reaktivlik – emotsional reaksiya kuchi, emotsionallik, ta’sirchanlik,
taassurotga berilish; faollik – tashqi olamga ta’sir etish;
raktivlik va faollik munosabati; ta’sirga javob tempi – psixik 
jarayonlar va ta’sirlar kechishi tezligi; plastiklik – egiluvchanlik, 
beriluvchanlik; rigidlik – interlik, xulq -atvor ikkiluvchanligi;
ekstravertlik - inson reaksiyasini tashqi ta’sirga bog`liqligi;
introvertlik – inson reaksiyasini ichki obrazlar, fikrlar o`tmish va kelajakka
bog`liqligi; 
emotsional qo`zg`aluvchanlik – emotsional jarayonlarning 
kechishi va tashqi
ifodalanishi.
Yuqorida keltirilgan sifatlardan kelib chiqqan holda, temperament turlariga 
psixologik xarakteristika quyidagi jadvalda berilgan:
21-jadval