Гулистон давлат университети

Дарснинг мавзуси: Бургутнинг декоратив хайкалини ишлаш.
Дарснинг мақсади. Ўқувчиларни пластилин, лой, хайкалтарошлик асбоблари билан ишлаш малакаларини ривожлантириш. Хайвонларнинг шакли, ўлчови ва ўлчов нисбатларини тўғри идрок этиш ва тасвирлашга ўргатиш. Болаларни хайвонлар хақидаги билим ва тасаввурларини кенгайтириш.
Дарснинг жиҳозланиши. Халқ усталари, хайкалтарошлар, рассомлар томонидан ишланган бургут тасвирлари. Диопозитив ва слайдлар.
Дарснинг мазмуни. Янги мавзунинг баёни болаларга бургутлар хақидаги суҳбат билан бошланди. Суҳбатда қисқача ва лўнда қилиб бургутларнинг тузилиши, ўлчовлари, ҳаёти, уларнинг одамларга фойдали жиҳатлари ҳақида умумий маълумотлар берилди. Бургут тасвирига оид материаллар топилмагани тақдирда калхат, лочин каби вахший қушлар хайкалини ишлаш мумкин. Бургут йиртқич, вахший қуш. У қушлар орасида энг катта, чаққон ва кучлиси хисобланади. Бургут танасининг узунлиги 1 метргача бўлади. Қанотларини ёйганда 2 метргача боради. Унинг ранги тўқ қўнғир, боши эса малла бўлади. Бургутлар асосан Европа, Осиё ва Шимолий Америкада кўп учрайди. Ўзбекистонда ўтроқ ҳолда кун кечиради, тоғ ва кўлларда, одамлар яшамайдиган жойларга, қоялар орасига, саксовулларга уя қўяди. Бургутлар асосан каклик, юмронқозиқ, тошбақа, қуён, тулки, ўрдак каби майда хайвонлар билан овқатланади.
Одамлар бургутлардан хайвонларни овлашда фойдаланадилар. Бунинг учун уларни болаликдан боқадилар ва қўлга ўргатадилар. Унинг кўзи ниҳоятда ўткир бўлганлиги сабабли ўз ўлжасини узоқдан кўра олади, тез учиши сабабли уларга тез етиб олиб, эгасига олиб келади. Европа бургутлари баъзан кичик 7-8 ёшли болалар, қўйлар ёки озғин чолларни кўтариб кетган вақтлари бўлган.
Суҳбат давомида болаларга бургут расми ёки хайкали кўрсатилиб, у ўқувчилар билан биргаликда тахлил қилинади. Имкони бўлган тақдирда бургутни биология хонасидан тулумини олиб, намойиш этиш янада самаралироқ бўлади. ,,,,,, расм.
Тахлил қуйдаги саволлар ёрдамида ўтказилади:
- Бургут қандай қисмлардан ташкил топган?
- Бургутнинг бўйи кттами ёки баландлиги?
- Бургут қанотининг бўйи энидаан қанча катт?
- Бургутнинг эни каттами ёки баландлиги?
- Бургут қанотининг узунлиги бўйининг қанча қисмини эгаллайди?
- Бургутнинг боши ва бўйнининг узунлиги каттами ёки думининг узунлиги?
- Бургут қанотидаги патлари қандай жойлашган?
Бу савол-жавоблардан сўнг ўқитувчи турли ҳолатлардаги бургут расмлари ёки хайкалчаларига болалар эътиборини қаратади. Хусусан, қанотларини юқори кўтарган, ерга қўнаётган, парвоз пайтидаги, ўлжасини босиб турган в.б. Бу кўринишдаги бургут расмлари ҳам тахлил қилинади. Хайкалларни намойиш этганда ўқитувчи уларни хар томондан айлантириб кўрсатгани маъқул, чунки болалар ўз тасвирий фаолиятларида бургутнинг хажмини (бўйи, эни, қалинлигини) тасвирлайдилар.
Ўқитувчининг навбатдаги вазифаси бургут хайкалининг ўлчови, ўлчов нисбатлари, композицияси ва унда бургутнинг ҳолати хақида маълумот беришдан иборат. ,,,,, расм. (Турли холатдаги бургут расмлари). Шундан сўнг ўқитувчи бургут хайкалини лойдан ясаш тартибини расмдан тушунтиради. ,,,,. расм. Шунингдек, у ўзи ёки параллел синф ўқувчилари томонидан ишланган бургут хайкалларини намойиш этиши мумкин.
Маълумки, бургутнинг қаноти ёйган ёки бошқа биронта мураккаб ҳолатларда хайкалини ишлаш лозим бўлса, унда ўзак (каркас) ёки тиргович симлардан фойдаланиш лозим бўлади. Бу тиргович ёки ўзаклардан фойдаланилмаса бургут бўлаклари бўлиниб кетиши мумкин. Бунга йўл қўймаслик учун бу ёрдамчи материалларнинг моҳияти тушунтирилади ва уни амалий жиҳатдан кўрсатилиши мумкин.
Болалар учун топшириқ бургут хайкалини ўзларига маъқул бўлган холатдаги тасвирини ишлашдан иборат. Улар юқорида қайд қилганимиздек, бургутни парвоздаги, ерга қўнаётган, ўз ўлжасини босиб турган, қанотини ёйиб турган холатлардан биронтаси бўлиши мумкин.
Болаларнинг мустақил ишлари жараёнида ўқитувчи уларга амалий ёрдам кўрсатади.
Мазкур топшириқ ўз мазмунига кўра мураккаб ва бир дарс давомида тўла бажарилмай қолиши мумкин. Бундай ҳолда ўқитувчи иккинчи дарсда давом эттириши мумкин. Хар бир дарснинг охирида синфда бажарилган ишларга якун ясалади ва унда ўқувчиларнинг ютуқ ва камчиликлари қайд қилинади. Камчиликларни бартараф этиш йўллари кўрсатилади. Хаттоки, дарсда яхши кўрсаткичларга эришган ўқувчилар рағбатлантирилиши мумкин.
Уй иши. Синф ишини давом эттириш ва якунлаш. Топшириқни бажариш биринчи дарсда бошланиб, уйда якунланадиган бўлса, иккинчи дарсда болалар янги композиция ишлашлари мумкин. Бир дарсда топшириқни бажариб улгурмаган ўқувчи иккинчи дарсда ишни давом эттириб якунлайди.
5-7 синфларда рангтасвир композициясининг методикаси 1-4 синфлар билан умумийликка эга ва унинг давоми хисоблансада, бироқ уларнинг бир-бирларидан фарқи бор. Бунда асосий эътибор мавзулар ва топшириқларни ўқувчиларнинг ёши, қобилияти уларнинг авваллари ўзлаштирилган билим ва малакалари хисобга олинади.
Рангтасвир машғулотлари ўқитиш методикаси мазкур йўналиш бўйича таълим мазмуни асосида ташкил этилади. Бунда топшириқлар ўқитувчи томонидан тавсия этилган мавзулар асосида ўтказилади. Улар асосан, манзара, турмуш, тарихий, батал, афсонавий марина, анимал жанрлар асосида бўлади.
Болалар бешинчи синфнинг дастлабки машғулотларида композиция, ҳажм, рангшунослик, ёруғсоя, перспектвадан назарий билимларни ўзлаштирганликларнинг хисобга олиб 6-7 синфларда рангтасвир компазициясидан бериладиган топшириқлар маълум миқдорда мураккаблашади, уларни бажаришга ажратиладиган соатлар ҳам ошади. Чунки, 5-7 синфлардаги рангтасвирдан композиция ишлаш катта тайёргарлик асосида олиб борилади. Бундай машғулотлар кўпроқ рангтасвирчи рассомнинг ижодий иш услубига яқинлашади. Бунда ўқувчи мавзуни билиб олгандан сўнг шу асосда биронта ғояни илгари суради. Айтайлик ўзбек халқининг мустақиллик учун курашини кўрсатувчи мавзуси тавсия этилса, болалар ўзбек халқининг миллатпарвар, ватанпарвар эканлигини, ўз халқи Ватани учун жонини ҳам аямаслигини, халқ жасоратини тасвирлашни ўз сувратининг ғояси сифатида илгари суради. Ана шу ғоя асосида рассомлар мавзу юзасидан материаллар билан тўплаши керак бўлади. Сўнгра ана шу тўпланган материаллар асосида сувратнинг бир неча вариантдаги эскизлари ишланади.
Суврат мазмуни юзасидан катий бир эскиз танлангандан сўнг суврат ишлашга киришилади.
Ўқувчилар рассомлар каби юқорида қайд қилинганидек катта тайёргарлик ишларини олиб бормасларда, ҳар қалай маълум ишларни бажаришлари керак бўлади.
Мактаб шароитида рангтасвирдан топшириқ мавзуси эълон қилингач, ўқитувчи уни тушинтириади. Бунда фақат топшириқни эмас уни бажариш тартиби ҳақида ҳам фикр юритади.
Мавзу юзасидан суҳбатда ўқитувчи унинг мазмуни ҳақида тўхталади. Бу мазмун албатта мавзу асосида бўлади. Маълумки, 5-6 синфларнинг тасвирий санъат дастурида рангтасвир юзасидан “Карвон”, “Муқанна қўзғолони”, “Сув ости дунёси”, “Олтин куз”, “Ойим нон ёпяптилар”, “Жалолиддиннинг сўнгги жанги”, “Улуғбек расадхонасида”, “Хива-қўриқхона шаҳар”, “Мен севган касб”, “Дарбозлар” каби мавзулар тавсия этилган. Ўқитувчи эса аввало мавзу мазмунидан келиб чиқиб суҳбат ўтказади. Кейин эса мавзуга доир санъат асарларининг репродукциялари, фотолари, откритка, этюд ва бошқа хомаки ишлар кўрсатилиб таҳлил қилинади.
Бундай кўргазмали материалларни тўплашни ўқитувчи ўқувчиларга аввалги дарсда топшириқ тарзида берган бўлади. Чунки, бунда болалар мавзу ҳақида кенгроқ фикр юритадилар ва ўқитувчига кўргазмали материалларни тўплашга ёрдам берадилар.
Шундан сўнг ўқитувчи синф доскасида композицянинг 2-3 вариантини чизиб кўрсатади ёки уни ўзи аввалдан тайёрлаб қўйган расми орқали тушунтиради.
Ҳар қандай композиция ишлаш қатий кетма-кетлилик асосида бўлади. Хусусан: 1.Мавзу юзасидан мазмун танлаш. 2.Мавзу юзасидан кузатиш ишларни олиб бориш, айниқса манзара, турмуш, анимал жанрларда расм ишлаганда бу метод қўл келса тарихий, батал, марина жанрларида расм ишлаганда эса санъат асарларининг репродукциялари, салайд, диопозитив, диафильм, фотолари ва откриткаларидан фойдаланилади. 3.Расм ўлчови ва форматини танлаш. 4.Танланган мазмунни дастлабки кичик ўлчовдаги ишчи эскизда акс эттириш. 5.Расм учун қоралама, рангламаларни бажариш. Уни дарс, дарсдан ташқари вақтларда ҳам бажарилиши мумкин. 6.Рангтасвирни чизиқли тасвирни ишлаш. 7.Рангтасвирни бўёқлар билан тасвирини ишлаш. Мазкур тартиб мавзу, мазмун, ўқитувчиларнинг тайёргарлиги, қобилияти, тасвирлаш имкониятларига қараб ўзгариши мумкин. Бу ўзгариш иш ҳажмини кўпайиши ёки камайиши ҳисобига, шунингдек, тайёргарлик ва расм ишлаш босқичларида ҳам бўлиши мумкин.
Рангтасвир композицияси машғулотларига кўпинча 2-3 соат вақт ажратилади. Уларнинг биринчи соатида мавзу, мазмун аниқланади, материал тўпланади, ишчи эскиз тайёрланади, чизиқли расм ишланади. Машғулотларнинг иккинчи соатида эса расмнинг бўёқлар билан бўялади. Мураккаб мазмундаги расмлар ишлаганда эса, биринчи соатда тайёргарлик, иккинчисида эскиз ва чизиқли расм, учинчисида иш бўёқлар билан бажарилади.
Болалар ўз расмларини тезроқ бўяб, тугаллашга жуда қизиқишлари оқибатида уларнинг расмлари композиция жиҳатдан бўш ва чала бўлиб қолади. Бунга йўл қўймаслик учун болалар расмни бўяшга фақат ўқитувчининг рухсати билангина ўтишларига рухсат этилади.
Ўқувчиларнинг фикрларини бойитиш ва ҳаракатларини қўллаб-қувватлаш мақсадида кўргазмали материаллар фақат дарснинг бошланиш қисмида эмас, болаларнинг мустақил ишлари жараёнида ҳам амалга оширилади. Бу кўргазмали материаллар расмдаги айрим образларга таалуқли деталлар, композицион жойлашув, перспектива, ёруғсоя, бўёқлар билан ишлашга оид бўлиши мумкин.
Дарснинг охирида синф ишига якун ясаш мақсадида муаффақиятли, ўртача ва бўш ишланган болалар расмларидан айримларини ажратиб олинади ҳамда улар бутун синф иштирокида таҳлил қилинади. Бунда ишдаги ютуқ ва камчиликлар аниқланади ҳамда уларнинг сабабари қайд қилинади.
Қуйида рангтасвир композицияси машғулотлари методикасига доир дарс ишланмалари берилган.