Guruh talabasi axmadaliyeva durdona ning

Izomeriya. Uglerod atomlari n ≥ 4 soniga teng bo’lgan hamda C_nH_2n tarkibli oddiy alkenlar uchun izomeriyani 3 ta turi mavjuddir:
1. Uglerodli skelet izomeriyasi.
2. Ikkilamchi bog holat izomeriyasi.
3. Geometrik izomeriya. Bunda ikkilamchi bog’ maydoniga nisbatan o’rin oluvchilar fazoviy turishi bilan ifodalanadi.
Alkenlarni qo’sh bog’ida alfa va betta dio’rinalmashganlar holatida vodorod yoki boshqa xil o’rin oluvchilar 1 ta sis- holati yoki har xil trans- holatida turishi mumkin va bu 2 ta stereoizomerlar hosil bo’lishiga imkon beradi, bularni sis-trans izomerlar yoki geometrik izomerlar deyiladi. Sis-trans molekulaning izomerlari axiraldir, chunki simmetriya maydonlariga ega. Shuningdek, bir-biriga nisbatan ular diastereomerlardir.

Hozirgi vaqtda alkenlarning sis-trans nomenklaturasi asosan alkenlarni qo’sh bog’i ostida alfa va betta o’rin almashganlar uchun qo’llaniladi. Uchta yoki to’rtta har xil o’rin oluvchilar bo’lganda konfigurasion izomerlar sis-trans nomlanish sistemasi adashmovchilikka olib keladi. IYuPAK nomenklaturasi geometrik izomerlar uchun boshqa nomlanish sistemasini taklif etadi. Bunda R, S sistemasi bo’yicha qo’sh bog’ atrofidagi o’rin oluvchilarni aniqlashga asoslangan. (Kan-Ingold-Prelog sistemasi). Agar R, S sistema bo’yicha katta bo’lgan ikkita guruhlar qo’sh bog’ning bir tomonida joylashsa bu diastereomer Z- xarfi bilan belgilanadi. Agarda bu katta guruhlar qo’sh bog’ning ikkala tomonlarida joylashsa bu diastereomer E- harfi bilan belgilanadi. Quyida keltirilgan misollarda qo’sh bog’ning uglerod ikkala atomlarini R, S sistema bo’yicha katta o’rinbosarni (1)xarfi bilan belgilangan.

Sis-trans nomenklaturasiga ko’ra Z-E nomenklaturasi qulaydir. Qo’sh bog’ yonidagi o’rin oluvchilarni har qanday yig’indisida alkenlarni Е- yoki Z- qatorlariga mansubligini aniqlashga imkon beradi.

Alkenlarni termodinamik barqarorligi. Sis-trans izomeriya 25⁰C da o’zidan-o’zi sodir bo’lmasligiga qaramasdan, ikkala geometrik shakl bir-biriga aylanish sharoitlarini oson tanlash mumkin. Masalan , sul’fat yoki boshqa kislota ishtirokida sis- va trans-2-butendan bir xil tarkibli aralashma hosil bo’ladi.

Shu ma'lumotlar asosida va bo’sh energiya bilan muvozanat konstantani birlashtirib turadigan Gibbs tenglamasi ∆ S⁰=-RTlnK_muv yordamida trans buten-2 termodinamik ravishda sis izomeriga ko’ra 1 kkal/mol ga barqarorligini aniqlash mumkin. Boshqa asiklik alkenlarda xuddi shunday holat kuzatiladi va trans izomer barqarorroq bo’ladi. Sis- izomerlarni kichik barqarorligi sterik sabablar bilan ifodalanadi, ya'ni, qo’sh bog’ni bir tomonida turgan alkil o’rin oluvchilarni
bir-biridan itarilishi bilan ifodalanadi. O’z tabiati bilan bu effekt butanni berk
konformasiyasida sodir bo’ladigan kuchlanishga o’xshashdir.

Sis - buten-2 trans - buten-2
Alkenlarni sis- va trans- izomerlarini nisbiy termodinamik barqarorligini aniqlash uchun eng qulay va oddiy yo’l katalitik gidrgenlash issiqlik effektini aniqlashdir bu holatda ikkala izomerlar bitta alkanni hosil qilishadi, shuning uchun ∆H kattaligi ikkala izomerlar nisbiy barqarorligini aks ettiradi.

1- rasmda sis- va trans buten-2 katalitik gidrogenlash diagrammasi keltirilgan. Sis- izomer kuchsizroq bo’lganligi sababli uning energetik diagrammasi trans-izomerga ko’ra yuqori turadi.
∆ G⁰_sis › ∆ G⁰<sub>trans

1-rasm. Reaksiya koordinatasi</sub>
Gidrogenlash issiqliqlari alkenlarni barqarorligini aniqlashning eng qulay usulidir, barqaroroq alkenlar gidrogenlash issiqliqlari kichikroq kattaliklarga ega. Alkenlarni alifatik qatoridagi trans- izomerlar sis- izomerlardan barqarorroqdir.
Qo’sh bog’ orqali mono-, di-, tetra- o’rin almashgan alkenlar o’zining termodinamik barqarorligi bilan farqlanadi. 6-jadval ma'lumotlariga ko’ra alkenlarning barqarorligi qo’sh bog’ yonidagi alkil o’rin oluvchilar soni ortishi bilan barqarorligi ortadi. Etilenni gidrogenlashdagi issiqligi -32.8 kkal mol ni tashkil etadi, lekin propen, buten-1 va 1-alkenlar uchun u taxminan 2.5 kkal molga kamayadi. Qo’sh bog’yonida o’rin oluvchilarning sonini ortishi ∆H kattaligini kamayishiga olib keladi.

Alken	- Н kkal/mol
CH2=CH2	32,8
CH3CH=CH2	30,1
CH3CH2CH=CH2	30,3
CH3CH2CH2CH=CH2	30,1
CH3CH2CH2CH2CH=CH2	30,1
(CH3)2CHCH=CH2	30,3
(CH3)3CCH=CH2	30,3
(CH3)2C=CH2	28,0
CH3CH2C(CH3)=CH2	28,5
(CH3)2CHC(CH3)=CH2	28,0
	28,6
	28,6
	27,6
	27,6
(CH3)2C=CHCH3	26,9
(CH3)2C=C(CH3)2	26,6

1-jadval. Alkenlarning gidrogenlash issiqligi.
1-jadvalga muvofiq ravishda alkenlar o’z barqarorligiga ko’ra quyidagi qatorga joylashadi.

Qo’shbog’da mono-, di- , tri- va tetraalmashgan alkenlarning hosil bo’lish issiqligining termodinamik natijalaridan ham yuqoridagiga o’xshash barqarorlik ketma-ketligi kelib chiqadi. 

Alken	kkal/mol
CH2=CH2	12,50
CH3CH=CH2	4,50
CH3CH2CH=CH2	-0,30
	-1,67
	-2,67
(CH3)2C=CHCH3	-10,17
(CH3)2C=C(CH3)2	-15,91