H. P. Abdulqosimov O‘zmu iqtisodiyot nazariyasi kafedrasi

 
10.6. Eng yuksak naflilik nazariyasining evolyutsiyasi.
Neoklassik sintez nazariyasi. XIX asrning 70-80­yillarida naflilik 
nazariyasining paydo bo‘lishi va rivojlanishi marjinalist inqilobining birinchi 
bosqichiga taalluqlidir. Marjinalist inqilobining ikkinchi bosqichi XIX 
asirning 90­yillaridan boshlandi. Bu bosqichda marjinalizmning izchil 
ta’limotiga aylantirgan neoklassik iqtisodiy nazariya, deb ataluvchi nazariya 
shakllanadi.
O‘ta naflilik nazariyasi neoklassik iqtisodiy tahlil nomini olgan 
ta’limotning poydevorinigina yaratadi. Butun ta’limot qurilishini tugatish 
uchun naflilikni ijtimoiy xarajatlari bilan birlashtirish natijalari va sarflarini 
solishtirish umumiy nazariyasini barpo etish zarur edi. Faqat mana shu narsani 
barpo etgandan so‘nggina, yangi nazariyani hamma tan oldi va iqtisodiy 
nazariyada yangi, deb ataluvchi ikkinchi klassik vaziyat vujudga keldi 
(birinchisi, deganda A.Smit va D.Rikardolar davridagi vaziyat nazarda 
tutiladi). Yangi klassik vaziyatni barpo etishga A.Marshall, J.Klark, 
K.Vikselllar eng ko‘p hissa qo‘shdilar.
Neoklassik tahlil metodologiyasi funksional nazariyada «absolyut» 
kategoriyalarga o‘rin yo‘q, degan qoidaga asoslanardi. Unda faqat «nisbiy», 

---

237 
o‘zaro bog‘liq va inson tomonidan belgilanadigan – ishlab chiqaruvchi va 
iste’molchi tomonidan kategoriyalargina qolishi kerak. O‘ta naflilik nazariyasi 
qiymat bu tovarga immonent xos bo‘lgan narsa, degan g‘oyadan voz kechib, 
yangi paradigmalarga asos soldi. Ammo uning asoschilari yangi binoning faqat 
poydevoridagina to‘xtadilar. Ular yangi qoidani butun xo‘jalik tizimi tahlili 
uchun yoymasdan, uni faqatgina individual iqtisodiy tanlovgagina qo‘lladilar. 
Neoklassik tahlil vakillari bu qoidani iqtisodiy fanning barcha sohalari uchun 
qayd etdilar. A.Marshall ayniqsa, qimmatli g‘oyalarni kiritdi. A.Marshall 
«kembridj» maktabining asoschisi bo‘lib, u so‘nggi mahsulotlar va ishlab 
chiqarish omillarini bir vaqtning o‘zida baholash muammosini yechdi.
Uning mashhur naflilik va xarajatlarni qaychining ikki tig‘iga 
o‘xshatmasi esa, quyidagicha ma’noga ega: bir bo‘lak qog‘ozni qaychining 
ustki yoki ostki tig‘i kesishi to‘g‘risida munozara qilishga asos bulmaganidek, 
qiymatning naflilik yoki ishlab chiqarish sarflari bilan tartibga solinishi ustida 
ham munozara yuritishga asos yo‘q. Uning g‘oyasi har ikki qiymatni ham 
o‘zaro va bir vaqtning o‘zida belgilash uslubidan foydalanish zaruratidan 
iboratdir. Talab va taklif muvozanat nuqtasi va unga muvofiq qiymat va narx 
naflilik va xarajatlar teng huquqli va mustaqil kuchlar sifatida o‘zaro harakat 
qilganda belgilanadi.
XX asrning eng yuksak naflilik nazariyalarida alohida iste’molchini 
tanlash nazariyasi asoslari ishlab chiqarishda e’tibor qilinadi. Tanlash 
muammosi avvalo, eng yuksak naflilik kategoriyasini tushunish va o‘lchash 
bilan bog‘liqdir.
Iste’molchi talabining dinamikasi va tizimini ham alohida tovarlar 
bo‘yicha, birikkan holda amaliy o‘rganish imkonini beradigan iqtisodiy 
matematik modellar ishlab chiqilgan. Bu elemetlarning muhim jihati sifatida 
narxlar bo‘yicha talabning elastiklik koeffitsiyentlari (unga kesishgan 
elastiklik koeffitsiyenti ham kiradi) va talabning daromadga qarab elastikligi 
ham ishlatiladi. Ushbu modellardan bozordagi o‘zgarishlar to‘g‘risida 
ma’lumot olishda, uning hajmidagi o‘zgarishlarni baholashda (bu o‘zgarishlar 
narxlar va boshqa omillarning o‘zgarishi bilan bog‘liq) foydalaniladi.
Barcha iqtisodiy agentlarning xatti-harakatiga ta’sir qiladigan yangi 
narxsiz omil sifatida axborot belgilangan. K.Errou (AQSh) Nobel mukofotini 
olayotgan vaqtda o‘qigan «Axborot va iqtisodiy xatti-harakati» nomli 
ma’ruzasida iqtisodiy agentlar xatti-harakati va bozor muvozanatiga 
tavakkallik va noaniqlik omillarning ta’siri ustida to‘xtaldi. Shaxs va firmalar 
iqtisodiy xatti-harakatini belgilovchi asosiy omil sifatida narxning oshishi, 
shaxs va firmalar mana shu narx asosida naflilik va foydani maksimallashtirishga 
qarama-qarshi o‘laroq axborot sifatidagi narxsiz omillar ham kiritiladi. 

---

238