H. P. Abdulqosimov O‘zmu iqtisodiyot nazariyasi kafedrasi
Download 5.61 Mb. Pdf ko'rish
|
1 tom Mamedov, H., Muminov, N., Umarov, A., Ismailov, A.
|
Qisqacha xulosalar Albatta, qiymat nazariyasi iqtisodiyot fanining eng asosiy muammolaridan biri bo‘lib, uning asosiy yaratilish negizini isbotlab berish uchun iqtisodchi olimlar juda ko‘p yillar davomida urinib ko‘rganlar va haligacha urinmoqdalar. Tarixda juda ko‘p va katta ahamiyatga ega bo‘lgan iqtisodchi olimlar va iqtisodiy manbalar bu muammoni ijobiy hal etish uchun har xil xulosalarga kelganlar, buni biz mazkur bobda batafsil ko‘rib chiqdik. Agarda haqiqatan ham iqtisodiyot faniga asosiy fan nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda yondashsak, birinchi navbatda, qiymatning mehnat nazariyasidan, ya’ni qiymatni yaratuvchi asosan mehnat omili, deb faraz qilinsa, qiymatni yaratishda hamma ishlab chiqarish omillari qatnashadi (kapital, tabiiy resurslar, yer), faqat mehnat emas. Lekin shunday ilmiy haqiqat borki, mexnat – ishlab chiqarishning asosiy omili. Qolgan omillarni (kapital, tabiiy resurslar, yer) ham harakatga keltiruvchi omil bo‘ladi, mehnat bo‘lsa bu omillarsiz umuman, o‘zidan-o‘zi harakatga kelmaydi, bir oddiy ashyo bo‘lib qoladi. Kishilar mehnati bilan yaratilgan mahsulot xarid qilingandan keyin kapitalga aylanadi, tabiiy resurs ham shunday, mehnatsiz bu oddiy «o‘lik» holatdagi narsa. Endi 240 texnikatexnologiyalarga kelsak, ular ham kishilar mehnatini sarf qilish natijasida (aqliy va jismoniy turlari) yuzaga keladi. Shuning uchun U.Petti, A.Smit, K.Markslar qiymatning mehnat nazariyasida – qiymatining birinchi yaratuvchisi mehnat, deganda katta haq edilar. Qiymat ishlab chiqarish jarayonida yuzaga keladi va muomala jarayonida amalga oshiriladi, bu kishilar mehnatining natijasi, ya’ni aniqrog‘i, tovar ishlab chiqaruvchilar mehnatining mujassam natijasidir. Qiymatning mehnat nazariyasi tarafdorlari juda ham yaxshi tushunardilarki, ya’ni iste’mol qiymatsiz, moddiy ne’matlarning umumiy foydaligisiz, umuman, tovar kategoriyasining mavjud ekanligini. Gap bu yerda boshqa narsa to‘g‘risida ketayapti, ya’ni qiymat ularning fikri bo‘yicha faqat ishlab chiqarish jarayonidan yaratiladi, ya’ni bu-tovarning ob’ektiv xususiyatidir. Lekin agarda xaridorlarning bozor baosisiz ishlab chiqarilgan mahsulotlarning foydali samarasini aniqlash mumkin bo‘lmasa, unda, ehtimol, qiymat (bahosi) eng avval almashuv kategoriyasidir. Shu jumladan, Avstriya maktabi ham, tovar qiymatini yaratishda uchta teng huquqiy ishlab chiqarish omillari: mehnat, kapital va yer qatnashadi, faqat mehnat emas, deb ta’kidlaganlar. Eng yuksak foydalilik nazariyasi vakillari, qiymatni (bahoni) foydalilikdan chiqarib, uning ikkita foydalik turini yaratish zarur, degan xulosaga keldilar: a)abstraktli yoki haqiqiy foydalilik, ya’ni moddiy ne’matlar kishilarning qanday bo‘lmasin biron ehtiyojini qondirish qobilyatiga ega bo‘lishi; b) aniq foydalilik, ya’ni shu moddiy ne’matning ushbu nusxasi foydaligini sub’ektiv baholashni bildiradi. Bu sub’ektiv baholash ikkita omilga bog‘liq: ushbu moddiy ne’matlar zaxiralarining borligiga va ularga qondirilgan (to‘yingan) darajasiga. G. Gossen qonunga binoan, ehtiyojlarning qondirilishi «qondirish darajasi» o‘sadi, aniq naflilik o‘lchami («qat’iy extiyoj» darajasi) pasayadi. Bu degani, har qaysi ushbu ehtiyojni qondira oladigan kelgusi ne’mat oldingiga qaraganda kamroq foydalilikka egadir, ya’ni «qat’i ehtiyojni» qondira oladigan ne’matlarning cheklangan zaxiralari uning «so‘nggi» nusxasiga egadir. Bu yerda shunday xulosa qilish kerak, eng kam qat’i ehtiyojni qondira oladigan ushbu ne’mat bahosi so‘nggi nusxaning foydaliligida aniqlanadi. Bu yerda misol tariqasida tarki dunyo qilib o‘rmonda yashaydigan, besh qop bug‘doy egasi bo‘lgan cholni keltirish mumkin. Bu qoplardagi bug‘doyning foydaliligi kamayuvchi tartibda joylashgan: •birinchi qop eng kerakli ehtiyojni qondirish-oziq-ovqat uchun; 241 •ikkinchisi, oziq-ovqatni yaxshilash uchun; •uchinchisi, uy parrandalarini boqish uchun; •to‘rtinchisi, piva tayorlash uchun; •beshinchisi, ermak uchun (to‘ti qushni boqishga). Bu tarki dunyochi qaysidir bir qopidan ayrilsa, faqat to‘ti qushni boqishni rad etar edi (ya’ni eng kam qat’i ehtiyojni qondirishdan). Shuning uchun xuddi shu yo‘l bilan har qaysi qopdagi bug‘doyning bahosi aniqlanadi. Oygen fon Byom-Bа ́verkning aytishicha, moddiy ne’matlar bahosining o‘lchami ehtiyojlar qatorida oxirgi o‘rinni egallab turadigan ehtiyojlarda aniqlandi. Bu holat foydalilik nazariyasining markaziy punkti bo‘lib hisoblanadi. A.Marshall nazariyasi qiymat va baho bozor kuchlarining o‘zaro harakatini aniqlashga olib boradi, ya’ni talab (yuksak foyda) va taklif (tovar ishlab chiqarish sarfxarajatlari) tomonidan yetadigan kuchlarga qaratilgan. A.Marshall nazariyasidan boshlab iqtisodiy nazariyada qiymat substansiyasidan uzoqlashish va funksional tahlilga, ya’ni bir vaqtda baho va talab-taklifning o‘zaro ta’sirini aniqlashga o‘tish boshlandi. Download 5.61 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|