H. P. Abdulqosimov O‘zmu iqtisodiyot nazariyasi kafedrasi

aloqalar xosdir. Ular «ishlab chiqarish -almashish -iste’mol» formulasi 
bo‘yicha rivojlanadi. Tayyorlangan mahsulot boshqa buyumga (yoki pulga) 
almashish uchun avval, bozorga chiqariladi va shundan keyingina iste’mol 
sohasiga o‘tadi. Bozor o‘z navbatida ana shu mahsulotni sotish uchun 
tayyorlash zaruratini tasdiqlaydi yoki rad etadi. 
Demak, tovar xo‘jaligi - bu tashkiliy-iqtisodiy munosabatlar tizimi bo‘lib, 
uning evaziga iqtisodiyotning har tomonlama taraqqiyoti ta’minlanadi. 

---

200 
Mehnat taqsimoti chuqurlashgan sayin tobora takomillashayotgan 
texnikani qo‘llash kengayib boradi. Bu mahsulot tayyorlashning ilgari misli 
ko‘rilmagan suratlar bilan o‘sishini keltirib chiqaradi. 
Mehnat unumdorligining oshishi natijasida esa, aholi jon boshiga ishlab 
chiqarish ko‘payib boradi. Bunga qo‘shimcha ravishda bozorda buyumlarga 
almashish uchun mo‘ljallangan mahsulotlar tobora rang-baranglashib 
boraveradi. 
Tovar xo‘jaligi shunday umumiy-tashkiliy aloqalarni o‘z ichiga oladiki, 
ular rang-barang ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarga xizmat ko‘rsatishi mumkin. 
Ammo ayni vaqtda tovar ishlab chiqarish va almashish hajmi hamda qiymati 
bir xil bo‘lmaydi. Shu sababli tovar xo‘jaligi tarixiy xarakterga ega: u butun 
tarix davomida jiddiy ravishda o‘zgarib bordi. 
Avvalambor, tovar ishlab chiqarishining genezisinin (kelib chiqishini) 
aniqlash muhimdir. Uning vujudga kelish sabablaridan biri-ijtimoiy mehnat 
taqsimoti hisoblanadi. Mazkur jarayon yirik ijtimoiy mehnat taqsimoti: 
birinchidan (qishloq xo‘jaligida dehqonchilik va chorvachilikka bo‘linish) va 
ikkinchidan (hunarmandchilikning qishloq xo‘jaligidan ajralishi) bilan 
boshlangan edi. Keyinchalik mehnat taqsimotining iqtisodiy qonuni tobora 
kuchga to‘lib boradi. Ana shu qonunga muvofiq mehnat faoliyatining sifat 
jihatidan tobora ko‘proq tabaqalashishi (bo‘linishi) oqibatida iqtisodiyot 
taraqqiy etib boradi, bu uning turlarini alohida ajralib chiqishiga va tinch-totuv 
yashashiga olib keladi. Natijada, mehnat taqsimotining bir necha, jumladan: 
xalqaro (mamlakatlar o‘rtasida), umumiy (xalq xo‘jaligining yirik tarmoqlari -
dehqonchilik, sanoat va hakozolar o‘rtasida), xususiy (yirik tarmoqlar ichidagi 
yordamchi tarmoqlar, ishlab chiqarish sohalariga bo‘linish) va alohida 
(korxona ichida uning turli bo‘linmalariga bo‘linish) ko‘rinishlari vujudga 
keladi. 
Odamlarning u yoki bu mahsulotni ishlab chiqarish uchun xo‘jaliklarga