H. P. Abdulqosimov O‘zmu iqtisodiyot nazariyasi kafedrasi

 asarlari. 
Taniqli vakillarning nomiga qarab fikr yuritadagan bo‘lsak, iqtisod fani 
uzoq vaqt o‘z nomiga ko‘ra boylik haqidagi fan bo‘lib kelgan - P.Buagilber
40
, 
A.Tyurgo
41
, Adam Smit
42
va hokazolar. Ammo shuni ta’kidlash kerakki, 
mazkur asarlar nomidagi «rasmiy lavha» odamni chalg‘itadi, fanning bir-
biriga o‘xshash nomlari ortida merkantilistlarning ham, fiziokratlarning ham 
(Tyurgo), klassik ingliz siyosiy iqtisodchilarning ham (Smit) g‘oyalari yotadi. 
Merkantilizm parchalanib, kapitalizm qaror topib borgani sayin, nafaqat 
muomala sohasini, ishlab chiqarish sohasini ham o‘ziga tobe qilib olgan iqtisod 
fani ko‘proq ishlab chiqarish munosabatlarini, mahsulot taqsimotining 
ziddiyatli xarakteri sabablarini, jamiyatning jiddiy ijtimoiy-iqtisodiy qarama-
qarshiliklarini tadqiq etuvchi fanga aylanib bordi. Natijada, XIX asrda «siyosiy 
iqtisod» nomi fanning avvalgi nomi o‘rnini egalladi, iqtisodiyot nazariyasining 
barcha yo‘nalishlari va maktablari uchun tipik bo‘lib qoldi. Angliya siyosiy 
iqtisodi klassigi D.Rikardo, keyingi iqtisodchilar T.Maltus, J.S.Mill, J.Mak-
Kullox, G.Keri, marjinalizm asoschilari K.Menger, L.Valras, U.Jevons, 
Germaniya sotsialistlar maktabi vakillari F.Oppengeymer, A.Amonning 
asarlari revolyutsiyadan avvalgi Rossiya iqtisodiy tafakkurining taniqli 
vakillari Ya.Jeleznov, A.I.Chuprov, M.I.Tugan-Baranovskiylarning nazariy 
asarlari ana shu nom ostida e’lon qilingan. Hozirgi sharoitda ham ijtimoiy-
iqtisodiy tafakkurning qator yo‘nalishlari «siyosiy iqtisod» atamasidan 
tadqiqotlarning yangi predmetini – iqtisodiy o‘sish va rivojlanishiga 
siyosatning, daromadlar taqsimoti va boshqa ijtimoiy omillarning ta’sirini 
belgilash uchun foydalanadilar. 
Iqtisodiyot nazariyasi bugungi kunda o‘z predmetini belgilash uchun turli 
nomlardan foydalanadi. O‘quv fanlariga nisbatan olganda bu, avvalambor, 
cheklangan resurslardan samarali va ratsional foydalanish nazariyasining 
tartibga solingan tizimini taklif qiluvchi Economics kurslaridir. Fanning 
klassik nomi - «siyosiy iqtisod»dan ham
43
foydalaniladi. Nemis iqtisodiy 
38
Томас Ман. Богатство Англии во внешней торговле или баланс нашей внешней торговли, 
как принцип нашего богатства. (1664г.) 
39
Посошков И. Т. Книга о скудости и богатстве: монография. М.: Директ-Медиа, 2007 
40
Пьер Лепезан Буагильбер. «Рассуждения о природе богатств, денег и налогов» (1707) 
41
Анн Робер Жак Тюрго. Размышления о создании и распределении богатства 
42
Адам Смит. «Исследование о природе и причинах богатства народов». М.: Директ-Медиа, 
https://biblioclub.ru/index.php?page=book_red&id=560822014 
43
Раймон Барр. Политическая экономия: В 2-х тт.: Т. 1: Пер. с фр.- М.: Междунар. 
отношения, 1995.- 608 с. 

---

66 
maktabiga esa fanning xalq xo‘jaligi yoki iqtisod haqidagi ta’limot kabi nomlar 
xos
44
. Iqtisodiyot nazariyasining boshqacha nomlari ham mavjud. 
Iqtisodiyotning o‘tish davri sharoitlarda iqtisodiyot nazariyasini tashkil 
etuvchi fanlarning mazmuni va nomini bir tomondan fan taraqqiyotining 
umumjahon tamoyillari, ikkinchi tomondan tadqiqot ob’ekti – iqtisodiyotining 
real o‘tish davri xususiyatlari belgilaydi. Munosabatlar bozor tizimi 
shakllanishining asosiy rolini inobatga olib, kursda bayon etilgan qarashlar 
tizimi yoki cheklangan resurslardan samarali foydalanish nazariyasi hozirgi 
sharoitda iqtisodiyot nazariyasining bazaviy kursiga aylanmoqda. Ammo 
jahon va O‘zbekiston tajribasidan kelib chiqib, iqtisodiyot nazariyasi 
o‘qitilishini faqat mazkur kurs bilan cheklash haqiqatga to‘g‘ri kelmaydi. 
O‘zbekiston milliy iqtisodiyoti real tizimining, ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishining 
tahlili ham muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiyotning o‘tish davri sharoitlarida 
O‘zbekiston iqtisodiyoti tuzilishini tadqiq etish, muqarrar ravishda o‘tish davri 
iqtisodiyoti o‘rganilishini ham o‘z ichiga oladi.
Shu bilan birga, bularni qisqacha iqtisodiyot nazariyasi fanining asosiy 
maktablarini guruhlarga ajratib ko‘rib chiqish ham mumkin.
Merkantilizm (XVI – XVII asrlarda) iqtisodiyot nazariyasi fanining 
birinchi maktabi. Uning tomonini olgan, merkantilistlar, jamiyat boyligining 
manbasi savdo deb ataganlar. Ular jamiyat boyligi natural, oltin va kumush 
bo‘ladi 
deganlar. 
Iqtisodiyot 
nazariyasi 
fanining 
rivojlanishida 
merkantilizmining ikki davrini ajratadilar: 
• Ilk merkantilizm (monetarizm). U mamlakatda pulni ma’muriy yo‘l 
bilan ushlab turishga qaratilgan edi. Chetga oltin va kumush olib chiqish man 
etilgandi. Bu davrdagi merkantilizmning asosiy vakillari ingliz Uilyam 
Stafford (1554 – 1612) bo‘lgan. 
• Buyuk geografik kashfiyotlardan keyin yuzaga kelgan merkantilizm 
(taraqqiyotning so‘nggi bosqichi faol savdo balansi nazariyasi). So‘nggi 
merkantilizm vakillari millatning boy bo‘lish manbasi bitmas- tuganmas 
boylik oddiy jamg‘arishda emas, balki tashqi savdoni rivojlantirishda va faol 
savdo balansida (eksportning importdan ko‘p bo‘lishida)dir deyilgan. Faol 
savdo balansi nazariyasi vakillari ichida ingliz Tomas Man (1571 – 1641), 
fransuz Antuan Monkretenlarni aytish mumkin. Bu vaqtda, mamlakatga pulni 
olib kelishning ishonchli yo‘li asosan, eksport qilinadigan tovarlarni ishlab 
chiqarishni rivojlantirish hamda chetga tovar chiqarishni chetdan tovar olib 
44
Зайдель Х., Теммен Р. Основы учения об экономике. Пер. С нем. - М. : "дело Лтд". - 1994. 
- 400 с. 

---

67 
kelishdan ko‘paytirishga erishish bo‘lgan. Shuning uchun davlat hukumati 
manufakturalar hamda sanoat ishlab chiqarishni majburiy holda himoya qila 
boshladi.
Fiziokratlar – bular ikkinchi yirik hamda butunroq iqtisodiy ta’limot 
bo‘lgan (grekchadan tarjima qilinsa – tabiat hukmronligi). Fiziokratlar jamiyat 
boyligining kelib chiqishi to‘g‘risidagi masalani muomala sohasidan ishlab 
chiqarish sohasiga o‘tkazdilar, lekin buni juda ham cheklangan holda ko‘rib 
chiqdilar: ular ishlab chiqarishga faqat shunday tarmoqlarni, ya’ni bevosita 
tabiat bilan bog‘liq qishloq xo‘jaligini va tog‘li ishlab chiqarishni kirgazdilar. 
Shu yerdan ular jamiyatni uch sinfga bo‘ldilar: 
1. Yer egalari; 
2. Yerdan foydalanuvchilar; 
3. «Unumsiz» qolgan fuqarolar sinfi. 
Fiziokratlar maktabining ayniqsa, taniqli vakili – Fransuz Kene (1694 – 
1774) edi. Oldindan tibbiyot sohasida bo‘lgan F.Kene iqtisodiyot tizimining 
o‘ziga hos tirik organizm sifatida o‘rgana boshlaydi: ya’ni inson tanasida qon 
aylanishi moddalarining almashuvi tizimini jamiyatdagi mahsulot muomalasi 
yo‘nalishining o‘zgarishiga o‘xshatadi.
F.Kenening yuqori erishgan yutug‘i 1757 yilda ishlab chiqqan «Iqtisodiy 
jadvali» bo‘ldi. Bu jadvalni makroiqtisodiyot modellaridan biri, deb 
hisoblaydilar, ushbu jadvalda tovar va pul masalalari bosqichlarining harakati 
hamda ularning taqsimlanishi ko‘rsatilgan. Fiziokratlar maktabining yana bir 
asosiy vakillari fransiyaning moliya vaziri Jak Tyurgo (1727 – 1781) bo‘lgan. 
U birinchi bo‘lib bir qancha feodalizmga qarshi mamlakatni moliyaviy 
sog‘lomlashtirish maqsadida islohotlar o‘tkazishga urinib ko‘rgan edi. 
Fiziokratlarning nazariyasi, butunlay chegaralanganligiga qaramasdan 
iqtisodiyot fanining kelajakda rivojlanishining ko‘p yo‘llarini ifodalab berib, 
juda ham katta rol o‘ynagan. 
Ingliz klassik maktabi iqtisodiyot nazariyasi fanining rivojlanish 
davrlarida chuqur iz qoldirgan. Bu yerda izlanishlarning ob’ekti nafaqat 
qishloq xo‘jaligi, balki butun moddiy ishlab chiqarish bo‘ldi. Bu vaqtlarda 
siyosiy iqtisod bilan shug‘ullanish kasb – hunar emasdi, chunki iqtisodchi 
kasbi hali mavjud bo‘lmagandi. Ingliz klassik maktabining vakillari bo‘lgan 
Uilyam Petti (1623 – 1687), Adam Smit (1723 – 1790), David Rikardo (1772 
– 1823)lar qiymatning mehnat nazariyasi bo‘yicha boshlang‘ich fikrlarni 
bildidilar. Bu vaqtlarda siyosiy iqtisodiyot borasida universitetlarda dars olib 
borish boshlangan edi, u imtiyozli sinflarning yosh odamlariga majburiy 

---

68 
ma’lumot elementi bo‘lib hisoblangan va A.S.Pushkin yozgandek, «ammo 
A.Smitni o‘qigan hamma chuqur iqtisodchi tejamkor bo‘lgan». 
1776 yilda A.Smitning asosiy «Xalqlarning boy bo‘lish tabiati va sababi 
to‘g‘risidagi tadqiqot» asari
45
XVII asrning iqtisodiyot sohasida bildirilgan 
fikrlar «cho‘qqisi» sifatida nashr etilgan edi. A.Smit talab va taklif bilan 
bog‘liq bo‘lib, erkin narx-navo asosida shakllangan, o‘z-o‘zini tartibga 
soladigan bozor to‘g‘risida gapirgan. Shu bilan birga, u «ko‘rinmas qo‘l» 
qoidasini yaratadi: har bir inson ko‘proq foyda olish uchun , o‘zining kapitalini 
iste’mol qilishga intiladi, shu bilan birga, u ko‘rinmas qo‘li bilan, ya’ni 
umuman, uning uyiga kirmagan maqsadga yo‘naltirilgan; aynan – jamiyat 
manfaatiga xizmat qiladigan, ya’ni kishilar butunlay jamiyatga kerak 
tovarlarni ishlab chiqarib, ko‘proq shaxsiy foyda olishga intiladilar. A.Smit 
davlatning iqtisodiyoga minimal darajada aralashtirishni gapirgan, lekin shu 
bilan davlatning tartibga solish rolini aytib o‘tgan. U iqtisodiyot fani tarixiga 
birinchi qadam qo‘yuvchi sifatida kirgan va «iqtisodiyot otasi» unvoniga 
erishgan. 
D.Rikardo – klassik maktabning atoqli vakili bo‘lib, iqtisodiyot fanining 
nazariy asoslarini ishlab chiqishni davom ettirdi. Uning asosiy asari «Siyosiy 
iqtisodiyot va soliq solishning boshlanishi»
46
1817 yilda yozilgan edi. Bu 
asarda taqsimlash konsepsiyasi, qiymat nazariyasi va daromad, pul muomalasi 
va kredit, soliq solish nazariyasi va amaliyoti, xalqaro iqtisodiyot 
munosabatlari va boshqalar ko‘rib chiqilgan edi. Yer rentasi nazariyasi xalqaro 
mehnat taqsimoti bo‘ycha D.Rikardo iqtisodiyot fanining oltin fondiga kirgan 
g‘oyalarni aytib o‘tgan. Uning solishtirma afzallik nazariyasi jahon fanida va 
savdosida umum tan olingan edi. 
Klassik maktablar uchun iqtisodiy hodisa va jarayonlarda ilmiy 
abstraksiya metodlarini qo‘llab, uning ichiga chuqur kirish xarakterli edi. 
Buning ta’limoti asosida uning qiymatining mehnat nazariyasi yetar edi. Shu 
bilan birga, klassik maktablar vakillari iqtisodiyotga aralashishini savdoning 
maksimal ravishda cheklanishi uchun chiqishganlar.