Хажибакиев шухрат хужаёрович

7.1.1-расм. Жаҳонда иссиқхона газларини атмосферага чиқариш кўрсаткичлари¹⁹⁷

Глобал иқлим ўзгаришлари XXI асрда мамлакатлар ўртасида кўзга ташланаётган иқтисодий тенгсизликни яққол юзага чиқармоқда. Глобал иссиқхона газларининг 26%и АҚШга, 22%и Европага тўғри келгани ҳолда, ушбу газларнинг бор-йўғи 3,8%и Африка қитъаси ҳиссасига тўғри келади. Иссиқхона газларининг 80%и ривожланган мамлакатларга тегишли бўлиб, ушбу мамлакатлар 2030 йилга қадар ушбу кўрсаткични 20-40%гача қисқартириш мажбуриятини олишган¹⁹⁸.
Глобал иқлим ўзгаришлари билан боғлиқ муаммоларни ҳал этишда БМТ етакчи мавқега эга. БМТ томонидан 1972 йил Стокгольмда ўтказилган атроф- муҳит масалалари бўйича Конференцияда қабул қлинган Декларация атроф- муҳит билан боғлиқ муаммоларга эътибор қаратилган дастлабки халқаро ҳужжат ҳисобланади. Мазкур ҳужжатда атроф-муҳитга таъсир кўрсатадиган иқтисодий фаолият тартибга солиниши кераклиги таъкидланган. Декларацияда келажакда халқаро в миллий сиёсатларни ишлаб чиқишда асос бўлувчи 26 тамойил белгиланган. Ушбу тамойилларга кўра ҳар қандай иқтисодий фаолиятни тартибга солишда ҳозирги ва келгуси авлодлар манфаатлари ҳисобга олиниши зарур. Ҳар бир инсонда эркин, тенг ва муносиб турмуш шароитига эга бўлиш ҳуқуқи мавжуд.
Қазиб олинадиган ресурсларни истеъмол қилишни тартибга солиш билан биргаликда, инсон экологик тизимни зарарлантирадиган даражада токсик моддаларни атроф-муҳитга чиқарилишининг олдини олиши зарур. Иқтисодий фаолиятнинг оқибатларини тартибга солишга қартилган барча қарорлар халқаро миқёсда қабул қилиниши ва ривожланаётган мамлакатлар учун ривожланиш имкониятларини оширишга қаратилган бўлиши лозим. Ривожланётган мамлакатларга атроф-муҳитни муҳофаза қилиш масалалари


¹⁹⁷ The Emissions Gap Report 2018. http://www.unenvironment.org/emissionsgap.
¹⁹⁸ Finance & Development, december 2019, Vol. 56, No. 4. https://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/2019/12/climate-change-and-the-age-of-adaptation-georgieva.htm
бўйича техник ёрдам билан биргаликда молиявий жиҳатдан ҳам ёрдам кўрсатиш зарур. Бундай чора-тадбирларнинг натижалари нафақат миллий ва халқаро даражаларда муҳим аҳамиятга эга¹⁹⁹.
Стокгольмда Декларацияси асосида 1992 йилда атроф муҳит ва тараққиёт бўйича Рио-де-Жанейро декларацияси ишлаб чиқилди. Мазкур ҳужжатнинг ўзига хос хусусияти шундаки, у тараққиётни барқарор ривожланиш доирасида кўриб чиқади. Декларацияда барча мамлакатлар барқарор ривожланиш масалалари бўйича ҳамкорлик қилиши, жумладан, ҳар бир мамлакат ўз қонун ҳужжатларини ишлаб чиқиши кераклиги айтиб ўтилган. Декларациянинг назарий қисмида тасвирланган мамлакат ва минтақаларнинг ўзига хослиги шундаки, бир мамлакатда самарали бўлган чора-тадбирлар бошқа мамлакатда самарасиз бўлиши мумкин²⁰⁰.
БМТ томонидан 1992 йил 9 майда Нью-Йорк шаҳрида Стокгольм Декларацияси тамойилларига асосланган ҳолда Иқлим ўзгариши тўғрисидаги ҳадли конвенцияси қабул қилинди. Конвенциянинг мақсади атмосферада иссиқхона газларининг иқлимга салбий таъсир кўрсатадиган даражада ошиб кетмаслигини таъминлашга қаратилган чора-тадбирларни амалга ошириш бўлди²⁰¹. Ушбу мақсадга 1997 йилда БМТ Иқлим ўзгариши тўғрисидаги ҳадли конвенциясининг Киото протоколи қабул қилинганидан сўнггина эришилди. Киото протоколига биноан, уни имзоловчи мамлакатлар шундай сиёсат ва технологияларни ишлаб чиқишлари керакки, натижада иссиқхона газларининг чиқарилиши базис йилга нисбатан тасдиқланган квоталар бўйича камайиши лозим. Атмосферанинг ифлосланиши бўйича кўрсаткичлар учун базис давр сифатида 1995 йил олинган²⁰².
2015 йилда эса БМТ Иқлим ўзгариши тўғрисидаги ҳадли конвенциясининг Париж битими қабул қилинди. Битимнинг мақсади 2020 йилдан бошлаб атмосферага чиқарилаётган иссиқхона газларини миқдорини қисқартириш бўйича чора-табирларни тартибга солиш, конвенция ижроси амалиётини такомиллаштириш ҳисобланади. Битим барқарор ривожланиш ва қашшоқликни бартараф этиш шароитида иқлим ўзгариши хавфига глобал даражада жавоб чораларини кучайтиришга йўналтирилган бўлиб, қуйидаги муҳим ваифаларни ҳал этишга хизмат қилиши зарур:

• 
  глобал ҳароратнинг ўртача ошишини 2°Сдан паст даражада сақлаб туриш, иқлим ўзгариши билан боғлиқ рисклар ва оқибатларни камайтириш имконини берувчи ўртача ҳарорат ўзгаришини 1,5°С даражагача чекловчи чора-тадбирларни кучайтириш;
  
• 
  иқлим ўзгаришининг салбий оқибатларига мослашувчанлик қобилиятини ошириш ва озиқ-овқат маҳсулотларини ишлаб чиқаришни хавф остига қўймайдиган усуллар билан иссиқхона газларини чиқаришни камайтириш шароитида иқтисодий ривожланишни рағбатлантириш;
  

¹⁹⁹ https://www.un.org/ru/documents/decl_conv/declarations/declarathenv.shtml
²⁰⁰ https://legal.un.org/avl/ha/dunche/dunche.html
²⁰¹ https://www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions/climate_framework_conv.shtml
²⁰² https://www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions/kyoto.shtml
- иссиқхона газларини кам чиқарадиган ва иқлим ўзгаришларига чидамли бўлган ривожланиш йўналишларига молиявий ресурсларни жалб қилиш.
Париж битими қазиб чиқариладиган табиий ресурсларни олиш, қайта ишлаш ва улардан фойдаланишдаги анъанавий технологиялардан “яшил” технологияларга босқичма-босқич ўтиш асосида иқтисодий ўсишнинг янги, кам углеродли моделини шакллантиради. Ушбу битимга кўра мамлакатлар иссиқхона газларини чиқариш масаласида ривожланаётган мамлакатларга молиявий ёрдам бериш бўйича алоҳида халқаро мажбурият қабул қилмайдилар. Аксинча ҳар бир мамлакат иқлим ўзгариши муаммоси бўйича тегишли миллий қарорлар қабул қилиши ва уларни мунтазам равишда қайта кўриб чиқиши лозим. 2020 йилга бориб давлатлар иссиқхона газларини чиқаришни камайтириш борасидаги миллий стратегияларини қайта кўриб чиқишлари зарур. Иштирокчи мамлакатларнинг мажбуриятларини 2022 йилдан бошлаб ҳар беш йилда янгилаб бориш режалаштирилмоқда. 2019 йил ҳолатига кўра Париж келишувини 186 мамлакат ратификация қилган, фақат икки мамлакат АҚШ ва Туркия моливий сабабларга кўра ушбу келишувга қарши чиқишмоқда.
Экологик муаммоларни ҳал этиш масаласи БМТ “Барқарор ривожланиш мақсадлари 2030” режаларида ҳам ўз аксини топган. Жумладан, 2030 йилга қадар атмосферага иссиқхона газларини чиқариш ҳажмини 2010 йил даражасига нисбатан 45%га, 2050 йилга қадар эса 0%га қадар қисқартириш мўлжалланган. Бундан ташқари БМТ шафелигида “2015-2030 йилларда офатлар хавфини камайтириш бўйича Сендай ҳадли дастури” қабул қилинган бўлиб, унда янги офатларга йўл қўймаслик ва мавжуд офатлар хавфини камайтириш вазифалари белгилаб олинган. 2017-2018 йилларда 70 та мамлакатдан олинган 67 та маърузада белгиланган вазифалар Сендай ҳадли дастури билан бевосита боғлиқ ҳолда белгиланган²⁰³. 2019 йил 12 апрелда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан “2015-2030 йилларда офатлар хавфини камайтириш бўйича Сендай ҳадли дастури»ни Ўзбекистон Республикасида амалга ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 299-сонли Қарори қабул қилинди.
Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда, экологик муаммоларни глобал даражада ҳал этишда қуйидаги чора-тадбирлар муҳим аҳамият касб этади:

• 
  планетар миқёсда фикрлашнинг янги моделини шакллантириш – инсонни гуманизм тамойиллари асосида тарбиялаш ва уларни инсон фаолияти қандай глобал экологик муаммоларга олиб келиши мумкинлиги ҳақида огоҳлантириш;
  
• 
  глобал экологик муаммолар сабабини ўрганиш;
  
• 
  экологик муаммоларни мониторингини олиб бориш ва прогнозлаштириш тизимини яратиш. Фақат шу йўл билан ҳар бир мамлакат
  

²⁰³ https://unstats.un.org/sdgs/report/2019/The-Sustainable-Development-Goals-Report-2019_Russian.pdf
тўғрисида объектив маълумотлар олиш, уларни таҳлил этиш ва муаммоларнинг янада кенг тарқалишининг олдини олиш мумкин;

• 
  глобал экологик муаммоларни ҳал этишда барча мамлакатларнинг интилишларини мувофиқлаштириш ва кучларни бир жойга жамлаш. Ресурсларнинг ягона фондини яратиш, мунтазам равишда ахборот ва билимлар билан алмашиниш.
  

2.