Hakamlik sudlari to'g'risida

30-modda. Da'vo arizasiga javob


Sudlanuvchi daʼvogarga va arbitraj tribunalga daʼvo arizasi bayonnomasiga javob taqdim etish huquqiga ega, unda oʻzining eʼtirozlarini bayon qiladi. Daʼvo arizasi toʻgʻrisidagi bayonnomaga javob daʼvogarga va arbitraj tribunaliga ariza berish qoidalarida koʻrsatilgan tarzda va vaqt chegaralari doirasida taqdim etiladi.
Da'vo arizasiga javobni ayblanuvchi yoki uning vakili imzolab beradi. Sudlanuvchining vakili tomonidan imzolangan bekor qilish uning vakolatini tasdiqlovchi advokatlik yoki boshqa hujjat bilan birga keladi.
Agar arbitraj qoidalarida daʼvo arizasi toʻgʻrisidagi bayonnomaga javob taqdim etish muddati koʻrsatilmagan boʻlsa, aytilgan chekinish arbitraj tribunali yigʻilishi boshlanishidan oldin taqdim etiladi.
Arbitraj ishlari jarayonida hakamlik sudining taraflari oʻz daʼvo arizasiga oʻz daʼvosini yoki himoyalarini oʻzgartirish huquqiga ega.

Da'vodan ayblanuvchini himoya qilishning asosiy usullari e'tirozlar va qarshi da'vodir. Sharh ostidagi maqolada bunday vositadan e'tiroz sifatida foydalanish tartibi aniqlanadi. Ular yozma ravishda sharh shaklida bo'lishi kerak. Shuni alohida ta'kidlash lozimki, fikr bildirish uning burchi emas, balki ayblanuvchining huquqidir. Respondent tomonidan chetga chiqishni taqdim etish huquqidan foydalanmaslik uning uchun hech qanday salbiy oqibatlarni keltirib chiqarmaydi, xususan, uni arbitraj tribunali yigʻilishida eʼtiroz bildirish huquqidan mahrum qilmaydi.

Bunday himoya usulini sudlanuvchi tomonidan bekor qilish sifatida foydalanishni tartibga solishda asosiy narsa uning taqdim etish vaqtini aniqlashdir. Odatda, bunday davr arbitraj qoidalari bilan belgilanadi.
Izoh berilgan maqolada, agar chekinishni topshirish uchun vaqt chegarasi arbitraj qoidalari bilan belgilanmagan bo'lsa, unda aytilgan chekinish sud majlisi boshlanishidan oldin topshirilishi belgilangan.
Har qanday holatda ham oʻrnatilgan muddatlarning buzilishi respondentni arbitraj tribunali yigʻilishida oʻz eʼtirozlarini ogʻzaki taqdim etish huquqidan mahrum qilmaydi. Bunday hollarda, arbitraj tribunali, yigʻilishda respondentning eʼtirozlarini eshitgandan soʻng, ularning yozma bayonini sud materiallariga (agar boʻlsa) ilova qilish huquqiga ega ekanligini inobatga olish lozim. Da'vogarning bunday xatti-harakati da'vogarga birinchi marta og'zaki eshituv paytida da'vogarga qilingan da'vo arizalarini rad etish imkoniyatini berish maqsadida sud majlisining kechiktirilishiga ham olib kelishi mumkin. Himoya huquqining suiisteʼmol qilinishiga qarshi kurashish maqsadida, yozma ravishda chekinishni taʼminlamaslik ariza beruvchiga arizachining qoʻshimcha xarajatlarini va daʼvogarning oldindan chekinishni taʼminlamasligi natijasida yuzaga kelgan xarajatlarni respondentga qoʻyish huquqini berishini arbitraj qoidalarida belgilab qoʻyish maqsadga muvofiq deb hisoblansin. Sharhlangan maqolaning so'zma-so'z mazmunidan kelib chiqib, ko'rib chiqish nusxasini da'vogarga yuborish majburiyati sudlanuvchiga tegishli bo'lib, u buni bir vaqtning o'zida eslashni sudga yuborish bilan amalga oshirishi kerak.
Da'vogar da'voni o'zgartirish yoki to'ldirish huquqiga ega. Da'vogar ish yuritish davomida da'voga nisbatan e'tirozlarni o'zgartirish yoki to'ldirish huquqiga ega. Ushbu kuchlar tashish printsipidan kelib chiqadi.
Izoh berilgan maqola daʼvogarning daʼvoni oʻzgartirish huquqini hech qanday tarzda cheklamaydi. Bu arbitraj ishlarida daʼvogar bir vaqtning oʻzida subʼekt masalasini ham, daʼvo asoslarini ham oʻzgartirishga haqli ekanligini anglatadimi? Ko'rinib turibdiki, hakamlik sudi asos solgan tomonlarning taftish va tengligi tamoyillari ushbu savolga salbiy javob berishni talab qiladi. Daʼvoning oʻzgarishi daʼvogarning dastlabki daʼvoni tergov davomida boshqasiga almashtirishiga olib kelmasligi kerak.
Da'volarning o'zgarishini da'volarning ko'payishi yoki kamayishi deb tushunish kerak.
Da'volarni o'zgartirish arbitraj shartnomasi yoki shart doirasidan tashqariga chiqmasligi mumkin. Aks holda, arbitraj tribunal oʻz kompetentligidan oshib ketar edi, bu esa qabul qilinmaydi. Yuqoridagilar arbitraj tribunalining rad etish huquqiga ega ekanligini ta'kidlash imkoniyatini yaratadi da'volarni o'zgartirish yoki to'ldirish to'g'risidagi ariza, agar uning qoniqishi sudning vakolatini buzishga olib kelsa.
Belgilab qoʻyilsinki, ushbu vakolatlar daʼvogar va sudlanuvchi tomonidan haddan tashqari kechiktirmasdan amalga oshirilishi kerak. Shuning uchun ham, UNCITRAL Model Xalqaro va tijorat arbitraj to'g'risidagi qonunida (23-moddaning 2-bandi) arbitraj tribunalining huquqi to'g'risidagi qoidalarni topish mumkin, bu esa ruxsat etilgan kechikishlarga e'tibor qaratib da'vo yoki himoyalarni da'voga o'zgartirish yoki qo'shishga yo'l qo'ymaslikdir.
Arbitraj ishlarda ba'zan, agar bir tomon da'vo arizasi to'g'risidagi bayonotni ariza bilan murojaat qilgan bo'lsa, ikkinchisi, da'vo bayonnomasiga javoban, arbitraj tribunali tomonidan ishni ko'rib chiqishga e'tiroz bildirmaydigan aynan arbitraj tribunaliga javob taqdim etgan bo'lsa, arbitraj shartnomasiga xulosa sifatida qarash mumkinmi yoki yo'qmi, degan savol tug'iladi. Tuzilgan amaliyot arizachilarning ushbu holat boʻyicha arbitraj shartnomasini xulosa qilinganidek tan olishlarini koʻrsatadi. Ko'rinadiki, sharhlangan Qonun normalarining yo'naltirilishi nuqtai nazaridan, bu holda hakamlik sudining xulosasi to'g'risida gapirish mumkin. Ular tomonidan imzolangan hujjatlar taraflari o'rtasida almashinuv mavjudligi va yozma shaklga ega bo'lganligi sababli, ushbu holatlarning umumiyligi tomonlarning ma'lum bir hakamlik sudining vakolatlariga bo'ysunishga roziligini ko'rsatadi.