Hakamlik sudlari to'g'risida

6-BOB. HAKAMLIK SUDINING HARAKATLARI

38-modda. Arbitraj tribunalining qarori

39-modda. Arbitraj tribunali qarorining shakli va mazmuni
40-modda. Qo'shimcha yechim
41-modda. Yechimning izohi
42-modda. Tipos va arifmetik xatolarni tuzatish
43-modda. Arbitraj tribunalining qarori
44-modda. Hakamlik sudining tugatilishi
45-modda. Nizo holatlarini qo'riqlash
38-modda. Arbitraj tribunalining qarori


Nizo holatlarini oʻrganib chiqqandan soʻng, arbitraj tribunali arbitraj tribunaliga aʼzo boʻlgan arizachilarning koʻpchilik ovozi bilan qaror qabul qiladi.
Qaror hakamlik sudining yigʻilishida eʼlon qilinadi. Arbitraj tribunal qarorning faqat operativ qismini eʼlon qilishi mumkin. Bunday holda, mulohaza qilingan qaror hakamlik sudining hal qilmishiga taraflarga qarorning operativ qismi eʼlon qilingan kundan boshlab oʻn kundan oshmagan muddatda yuborilishi kerak. Arbitraj tribunalining qarori uning qabul qilingan paytdan boshlab kuchga kiradi.
Arbitraj tribunali zarur deb hisoblasa, hal qiluv qarorining qabul qilinishini orqaga surishi va arbitraj ishlarini davom ettirishi mumkin. Bu ishlar 34-moddasi bilan belgilangan tartibda va ushbu Qonunning 35-moddasining uchinchi qismiga muvofiq hakamlik sudining taraflariga bildiriladi.
Arbitraj ishlari taraflarining iltimosiga koʻra, agar kelishuv shartnomasi boʻlmasa, arbitraj tribunali kelishuv shartnomasini tasdiqlash toʻgʻrisida qaror qabul qiladi qonunga zid bo'lib, boshqa shaxslarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini buzmaydi. Kelishuv shartnomasining mazmuni arbitraj tribunalining qarorida koʻrsatilgan.

Arbitraj tribunali qarorining mohiyati quyidagi ta'rif bilan ifodalanishi mumkin: bu sud akti bo'lib, u da'vogarning ayblanuvchiga nisbatan da'vosini aslida hal qiladi va umuman, hakamlik sudlari tomonidan sudlanganlik to'g'risidagi ishlarni yuritish taraflarining buzilgan yoki bahsli huquqlarini va himoyalangan manfaatlarini himoya qiladi.

Buzilgan huquqning himoya qilinishini amalga oshirish va moddiy huquqiy munosabatlarda noaniqlikni bartaraf etish bo'yicha arbitraj tribunalining qarori vakolatli davlat sudi tomonidan qabul qilingan qarorga o'xshaydi.
Qaror hakamlik sudidagi ishlarni tugatadi.
Shunga qaramay, davlat sud tizimiga kiruvchi arbitraj sudlari va sudlarning qarorlaridagi asosiy farqlarni qayd etamiz:
a) arbitraj tribunalining qarori umumiy majburiy akt emas;
b) hakamlik sudining qarorini ijro etish davlat sudi tomonidan tan olinishi tartibisiz amalga oshirilishi mumkin emas;
v) qonuniy asoslarga ko'ra, hakamlik sudining qarori apellyatsiya, kassatsiya yoki nazorat asosida ko'rib chiqilmasligi mumkin;
d) hakamlik sudi ishni faqat ko'rsatilgan mavzu va da'vo asoslari bo'yicha ko'rib chiqadi, davlat sudi esa o'z tashabbusi bilan jarayon ishtirokchilarining huquq va manfaatlarini himoya qilish maqsadida da'volar doirasidan tashqariga chiqishi mumkin.
O'zbekiston Respublikasi Oliy xo'jalik sudi Plenumining 1996 yil 1 martdagi 54-sonli qarorining 54-bandida belgilangan sud qarorining tushunchasi hakamlik sudlarining qarorlariga to'liq qo'llanilishi mumkin: "Protsessual qonunchilik qoidalariga qat'iy rioya qilgan holda va tub qonun normalariga to'liq rioya qilgan holda qaror qabul qilinganda qaror qabul qilinadi. bu bahsli huquqiy munosabatlarga nisbatan qo'llanilishi kerak."
Ish bo'yicha qaror qabul qilish jarayonida arbitraj tribunali ish bo'yicha barcha masalalarni umumlashtiradi va uning pozitsiyasini aniqlaydi, uning maqsadi uchun:
a) ishtirok etgan tomonlarning huquq va majburiyatlarini belgilaydi;
b) da'vo materiallarini ob'ektiv, tarafsiz va har tomonlama o'rganishga asoslangan ichki sudlovga ko'ra, taraflarning har birining nizo mavzusiga munosabatini va ishning qo'llab-quvvatlovchi holatlari mavjudligini hisobga olgan holda taraflar tomonidan taqdim etilgan dalillarni baholash;
v) ish uchun tegishli bo'lgan yuridik faktlar doirasini aniqlash;
d) taraflar tomonidan taqdim etilgan materiallar va nizo mavzusiga oid dalillarni, daʼvo arizalari va eʼtirozlar uchun asoslarni hisobga olgan holda taraflar tomonidan koʻzda tutilgan normativ-huquqiy hujjatlarning qabul qilinishi qonuniyligini belgilaydi;
e) tomonlar joylashgan aloqalarning huquqiy layoqatini berish;
e) da'voni qanoatlantirish mumkin yoki mumkin emas degan xulosaga kelish.
Ishni ko'rib chiqishda va uning qarorini qabul qilishda hakamlik sudi dalillarni qabul qilish, dolzarblik, ishonchlilik va etarlilik tamoyillaridan foydalanishi kerak.
Sudning hal qiluv qarori faqat ishni koʻrib chiqish davomida tekshirilgan dalillarga asoslanishi mumkin. Hakamlar ma'lum bir holatga bo'ysunadigan qarorni qabul qilmasliklari va dalillarni qonun hujjatlari asosida kompleks, to'liq va tarafkashliksiz tekshirish asosida ichki ayblovlariga ko'ra baholashlari kerak.
Qonunning sharhlangan maqolasi normalariga muvofiq, arbitraj tribunali yig'ilishda faqat qarorning operativ qismini e'lon qilish huquqiga ega, lekin bu holda oqilona qaror hakamlik sudlari taraflariga qarorning operativ qismi e'lon qilingan kundan boshlab o'n kun ichida yuborilishi kerak.
Ushbu qoida qarorni butunlay eʼlon qilish yoki qarorning faqat operativ qismini eʼlon qilish bilan oʻzini qamash toʻgʻrisida qaror qabul qilishni arbitraj tribunaliga qoldiradi. Qonun chiqaruvchi qarorni e'lon qilish shaklini tanlashda arbitraj tribunalini hech qanday mezon bilan cheklamaydi va buning sabablarini tushuntirish zaruriyati, masalan, qarorning to'liq matnini ishlab chiqarishning murakkabligi, zarur dalillarning yo'qligi va boshqalar.
Arbitraj tribunalining qarori ishni koʻrib turgan arizachilar tomonidan hozir boʻlganlarning barchasi olib tashlangan alohida xonada qabul qilinadi. Qaror qabul qilish arbitraj mukofotining to'liq matnini, ya'ni faqat uning operativ qismini arizachilar tomonidan tuzish va imzolash shaklida bo'lib o'tadi, shuning uchun arbitraj tribunalining qarori ushbu shakllarning istalganida qabul qilingan vaqtda kuchga kiradi.
Agar arbitraj ishlari kollegial tarkibda arbitraj tribunal tomonidan oʻtkazilgan boʻlsa, qarorni arbitraj tribunaliga aʼzo boʻlgan arizachilarning koʻpchiligi imzolashi kerak.
Kollegial tarkibda hakamlik sudi tomonidan nizo ko'rib chiqish paytida qabul qilingan aktning foydasi to'g'risida kelishmovchiliklar yuzaga kelgan taqdirda, qaror arizachilarning ko'pchilik ovozi bilan qabul qilinadi.
Qanday bo'lmasin, ko'pchilik tomonidan imzolangan hakamlik sudining qarori, ammo hammasi emas, imzo chekuvchi hakamlik sudyalaridan biri qaror yuzasidan ixtilofli fikrga ega bo'lgan taqdirda ham qonuniy kuchga ega bo'ladi.
Arbitraj tribunali zarur deb hisoblasa, qarorni orqaga surish va tomonlarni qoʻshimcha yigʻilishga chaqirish huquqiga ega. Bu holatda biz arbitraj tribunalining qarori qabul qilinishidan oldin arbitraj ishlarini qayta tiklash haqida gapiryapmiz, ammo ish materiallarini tekshirish va taraflar taqdim etgan dalillar tugaganidan soʻng.
Agar, ishni ko'rib chiqish paytida, arbitraj tribunali barcha holatlar o'rganilmagan degan xulosaga kelsa, u hakamlik sudlari qayta tiklanganidan keyin nizoni to'g'ri va adolatli hal qilish bilan bog'lik holatlarga aniqlik kiritishda davom etmoqda.
Bu nizoni hal qilishning rasmiy yondashuvini istisno qiladi va qaror qabul qilishda arizachilar ishning muayyan holatlarida ma'lum shubhalarga ega bo'lishlari mumkin, Qonun ularga yuzaga kelgan shubhalarni hal qilish uchun arbitraj tartibiga qaytish uchun protsessual imkoniyat beradi. Arbitraj tribunali sud tergovini davom ettirish zaruratiga kelgan taqdirda, taraflar hakamlik sudining vaqti va joyi toʻgʻrisida oldindan sanʼat hujjatlarida belgilangan tartibda xabardor qilinishi kerak. Qonunning 35-moddasi.
Qonun chiqaruvchi ishni ko'rib chiqishni kechiktirishlar soni bo'yicha hakamlik sudiga chek qo'ymadi, shuning uchun sud majlisi kechiktirilishi mumkin, chunki ishning barcha holatlariga atroflicha oydinlik kiritish zarur. Ammo hakamlik sudi ishni ko'rib chiqishni kechiktirganda, har doim bunday harakatga bo'lgan haqiqiy ehtiyojni hisobga olishi kerak. Bu jarayon ishtirokchilarining vaqt va pul mablag'larini tejash uchun muhim ahamiyatga ega, arbitraj afzalliklari tortishuv tezligi va iqtisodiyotini o'z ichiga oladi, deb asoslangan.
Qonunning sharhlangan maqolasining to'rtinchi qismi hakamlik sudining hal qiluv bitimini tasdiqlash to'g'risida qaror qabul qilish imkoniyatini arbitraj ishlari taraflarining iltimosiga binoan belgilaydi. Shuningdek, o'zaro kelishuv bitimi tuzilganligi to'g'risidagi ma'lumotnoma San'at asarining birinchi qismining beshinchi xatboshisida keltirilgan. 44-moddasida arbitraj ishlarini yuritishni to'xtatish uchun asoslarni tartibga soluvchi qonunning 44-moddasi keltirilgan.
Qonunda kelishuv shartnomasi kontseptsiyasi mavjud emas va shuning uchun ushbu huquqiy hodisa haqida ko'proq yozish kerak. Ushbu hodisani tushunishning turli xil yo'nalishlari mavjud, ammo bu holda biz asosan protsessual huquq instituti sifatida kelishuvga qiziqamiz, bu tomonlarning huquqiy nizolarni tub xususiyatga ega bo'lgan o'zaro imtiyozlar asosida bekor qiladigan kelishuvi shaklida ko'rsatilgan.
Shuning uchun, bu erda biz arbitraj ishlarini toʻxtatish va nizoni hal qilish va tomonlar oʻrtasidagi huquqiy munosabatlarda ularning ixtiyoriy iroda ifodasi asosida ishonchga erishish orqali jarayonni tugatish yoʻli sifatida kelishuv kelishuvi haqida gapirayotganimiz aniq.
Kelishuv bitimini tuzishda tomonlar kelgusida ular o'rtasida shakllangan iqtisodiy aloqalarni saqlab qolish va rivojlantirish niyatidan o'tadilar.
Tomonlar hakamlik sudi nizoning foydasi toʻgʻrisida qaror qabul qilishidan oldin arbitraj ishlari davomida istalgan vaqtda kelishuv bitimini tuzishi mumkin. Kelishuv shartnomasini tuzishning sharti – mavjudligi nizo taraflari o'rtasida sub'ektiv huquqiy yoki faktiy beqarorlik, o'zaro huquq va majburiyatlarni huquqiy baholashdagi tafovutlar, tomonlarning o'zaro huquq va majburiyatlarini belgilashga tegishli faktlar bo'yicha kelishmovchiliklar.
Tomonlar tomonidan tuzilgan kelishuv shartnomasi yozma ravishda, alohida hujjat bo'lishi va tomonlar tomonidan imzolanishi kerak.
Odatda, kelishuv shartnomasida tomonlar da'vogarning o'z da'volaridan yoki ularning bir qismidan voz kechishi, ayblanuvchi tomonidan to'lanadigan qarz miqdorining tartibi, vaqti va miqdorini, da'voni taqdim etish va ishni ko'rib chiqarish bilan bog'liq xarajatlarning taraflari o'rtasida taqsimlanishini va boshqalarni aks ettiradilar.
Kelishuv bitimini tuzish va uning ijrosi uchun arbitraj tribunaliga murojaat qilish jarayonida arbitraj tribunali quyidagi holatlarni tekshirishga majbur:
a) hal etish to'g'risidagi shartnomaning yuzaga kelgan nizoning predmeti va asoslariga, ularning hal etilishi arbitraj tribunali vakolatiga kiradigan bo'lgan xatlar;
b) tomonlarning haqiqiy irodasi bo'yicha kelishuv shartnomasida mavjudligi;
v) hisob-kitob shartnomasining qonun hujjatlariga muvofiqligi va unda uchinchi shaxslarning huquqlarining buzilishi holatlari mavjud emasligi.
Arbitraj tribunali hal qiluv bitimining qabul qilinishiga to'sqinlik qiluvchi asoslar yo'qligini aniqlagandan so'ng, o'z qarori bilan ushbu hujjatni tasdiqlaydi va sud qaroriga qo'shib olingan taraflar tomonidan imzolangan hal qiluv bitimi matni bilan ish bo'yicha qaror matniga uning mazmunini kiritadi.
Ushbu masalaga noaniq munosabatda bo'lishiga va ko'plab olimlar arbitraj tribunali bir vaqtning o'zida kelishuv bitimining ma'qullanganligini va arbitraj ishlarini to'xtatishni ko'rsatadigan ta'rif shaklida bitta sud aktini qabul qilishni ushbu holatda foydali deb hisoblashlariga qaramay, quyidagilarni hisobga olish kerak.
"Sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlarini ijro etish to'g'risida"gi O'zbekiston Respublikasi Qonunining 5-moddasining qoidalariga ko'ra, hakamlik sudlari, chet el sudlari va hakamlik sudlarining qarorlari ijroga tortiladi, shuning uchun bunday sud aktini bajarish jarayonida yuzaga kelishi mumkin bo'lgan muammolarning oldini olish maqsadida hakamlik sudining hal qiluv qarori bilan tasdiqlangan bo'lishi kerak.
Kelishuv bitimining arbitraj tribunali tomonidan maʼqullanishi kelishuv shartnomasi taraflari oʻz zimmasiga olgan majburiyatlar toʻgʻrisida tub taʼsir koʻrsatishga ega. Agar ushbu majburiyatlar nizo arbitraj sudida ko'rib chiqilgan ilgari belgilangan shartnoma majburiyatlaridan farq qilsa, u holda ular boshqa asosga ega bo'lgan va kelishuv shartnomasi qabul qilinishidan oldin mavjud bo'lgandan boshqacha mazmunga ega bo'lgan boshqa tub munosabatlarga aylantiriladi.
Kelishuv shartnomasini tasdiqlashning asosiy protsessual oqibati arbitraj tribunali huzuridagi ish bo'yicha ishlarni to'xtatishdir. Shu bilan birga, hakamlik sudi tomonidan kelishuv shartnomasini tasdiqlashdan kelib chiqadigan protsessual ta'sir arbitraj tribunalining qarorining oqibatlariga teng, chunki u ikkala tomon uchun ham majburiydir va uning bajarilmasligi majburiy choralar bilan ta'minlanadi.
Majburlov huquqidan foydalanish uchun hakamlik sudining taraf alohida murojaati bilan vakolatli sudga murojaat etishi kerak, buning asosi kelishuv bitimini tasdiqlash to'g'risidagi hakamlik sudining qarori bo'ladi.
Tasdiqlangan kelishuv bitimining yana bir protsessual oqibati shundaki, arbitraj ishlarining taraflari arbitraj tribunaliga yoki Davlat sudiga xuddi shu mavzu bo'yicha da'vo bilan va kelishuv shartnomasi tuzilgan aynan shu asosda murojaat qilishga haqli emaslar (biroq, bunday protsessual oqibat arbitraj tribunalining kelishuv shartnomasini ma'qullagan qilmishi vakolatli shaxs tomonidan to'g'ri bekor qilinganda ishga nisbatan qo'llanilmaydi davlat sudi).
Xalqaro tijorat arbitraj amaliyoti arbitraj jarayonida hal qilish shartnomasini tuzish tartib-qoidalari haqida noaniq. Shunday qilib, UNCITRAL Model qonuniga sharhlar Arizani tashkil etish to'g'risidagi qonunga shunday ta'rif beradi: "Arbitraj tribunal kelishuvi imkoniyatlaridan foydalanishi kerakmi yoki yo'qmi, degan turli qarashlar mavjud. Ushbu sohadagi amaliyotdagi farqlarni hisobga olib, arbitraj tribunali kelishuv bitimini tuzishni taklif qilishda ehtiyot boʻlishi kerak. Arbitraj tribunali hal qilish shartnomasi boʻyicha muzokaralarni davom ettirish yoki boshlashni osonlashtirish yoʻli bilan ishni rejalashtirishi qulay boʻlishi mumkin" (1).
Kelishuv bitimi - tomonlarning huquqiy munosabatlariga aniqlik kiritish orqali xorijiy qonunchilikdagi nizolarni hal qilish va oldini olish uchun mo'ljallangan maxsus muassasa, shuning uchun, uning xulosasidan so'ng tomonlar boshqa tomon bilan munosabatlarda huquqiy noaniqlik mavjudligini nazarda tutishga haqli emaslar.
Tomonlar, kelishuv bitimini tuzishda va uni tasdiqlash paytida hakamlik sudi, uning xulosasining maqsadi sifatida, uning real ta'qiqlanishini hisobga olishlari kerak. Kelishuv shartnomasining shartlari imkon qadar aniq ishlab chiqilishi kerak, unda uning ijro etilishi tartibi, usullari, shartlari va joyi, yo'q qilinadigan huquqlarning noaniqligining mohiyati va boshqa muhim jihatlar uning bajarilishida uning mazmuni haqida noaniqliklar va nizolar bo'lmasligi uchun ko'rsatiladi.
Nizoni hal etish shartnomasi orqali tugatish majburiyatlarni bekor qilish, ularni tasdiqlash yoki o'zgartirish orqali amalga oshirilishi mumkin, shuning uchun majburiyatlarni bekor qilish usullari (novatorlik, tovon puli va boshqa yuridik muassasalar) nafaqat majburiyatlarning huquqiy munosabatlaridan kelib chiqadigan nizolarni, balki mulkiy xususiyatga ega tortishuvlarni ham tartibga soluvchi hal qilish shartnomasini to'liq almashtira olmaydi.
Kelishuv shartnomasining huquqiy ahamiyati uning cheklovchi taʼsirida yotadi, bu esa tomonlarning koʻrib chiqilayotgan nizoga qaytish imkoniyatini istisno qiladi. Huquqiy institut sifatida kelishuv shartnomasining ahamiyati tomonlarning oldingi huquqiy munosabatlarini to'xtatish yoki tasdiqlash bilan cheklanmaydi, ushbu harakat birinchi navbatda kelishilgan shartlar bo'yicha huquqiy nizoning to'xtatilishi bilan bog'liq.