Hakamlik sudlari to'g'risida

10-modda. Hakamlik sudiga taalluqli qoidalar
nizolarni hal qilishda va qaror qabul qilishda


Hakamlik sudi nizolarni O'zbekiston Respublikasi qonunlariga asosan hal qiladi.
Hakamlik sudi shartnoma shartlariga muvofiq va biznes aylanmasi bojxonasini hisobga olgan holda qaror qabul qiladi.
Agar hakamlik sudining taraflari munosabatlari aniq qonun yoki hakamlik shartnomasi taraflarining kelishuvi bilan tartibga solinmagan bo'lsa va ushbu munosabatlarga tegishli bo'lgan biznes aylanmasi odati bo'lmasa, arbitraj tribunal shunga o'xshash munosabatlarga (qonunning analogiyasi) tegishli qonun qoidalarini qo'llaydi. Agar bu holatlarda qonunning o'xshashliklaridan foydalanishning imkoni bo'lmasa, arbitraj shartnomasi taraflarining huquq va majburiyatlari qonunning ma'nosi (qonunning analogiyasi) va talablari asosida belgilanadi yaxshi imon, oqilona va adolatli.

Hakamlik sudi o'z nizolarini O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlari, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari va O'zbekiston Respublikasi Hukumati qarorlari, ijro etuvchi organlarning normativ huquqiy hujjatlari, O'zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari va O'zbekiston Respublikasi hududida amalda bo'lgan boshqa normativ-huquqiy hujjatlar asosida hal qiladi.

Arbitraj sudlari toʻgʻrisidagi qonunda sudning chet el qonunchiligi qoidalarini qoʻllashi mumkinligi nazarda tutilmagan.
Albatta, chet el qonunchiligining qo'llanilishi xalqaro tijorat arbitraj uchun ancha tipikdir, bu qonunga faqat qisman amal qiladi, chunki arbitrajlarning millati va yoshi to'g'risidagi qonundagi cheklovlar, amaldagi qonunchilikni tanlash, arbitraj sudlarining chet el elementi bilan nizolarni ko'rib chiqish imkoniyatlarini cheklaydi, ammo bunga to'sqinlik qilmang.
Shunga qaramay, Oʻzbekiston respublikasi fuqarolari yoki yuridik shaxslari oʻrtasidagi nizoni hal etishda "ichki" arbitraj sudi, chet el ishtirokisiz, chet el qonunchiligi normalarini qoʻllashi kerak boʻlgan holat, prinsipda, istisno etilmaydi.
Chet el fuqarolik qonunchiligi normalarini qo'llash muammosi fuqarolik qonunchiligining chet el elementi bilan aloqasi bilan bog'liq holda yuzaga keladi, bu fuqarolik qonunchiligi munosabatlari taraflarining turli davlatga aloqadorligida ifodalanishi mumkin (O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 1158-moddasining bir qismi).
Shunday qilib, San'atning ikkinchi qismining ikkinchi xatboshisiga muvofiq, O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 1190-moddasiga binoan, ko'chmas mulk to'g'risida shartnomaga qo'llanilishi to'g'risida tomonlarning kelishuvi bo'lmaganda, ushbu mulk joylashgan mamlakatning qonuni qo'llaniladi.
Boshqacha qilib aytganda, O'zbekiston Respublikasi fuqarolari yoki yuridik shaxslari o'rtasida chet elda joylashgan ko'chmas mulkka nisbatan tuzilgan shartnoma chet el qonunchiligiga binoan amalga oshirilishi mumkin. Tasavvur qilaylik, O'zbekiston tijorat tashkiloti (xorijiy investitsiyalarsiz) belgilangan tartibda Qozog'istondagi vakolatxonasiga ofis bo'shlig'ini sotib oldi. Bir necha yil o'tgach, vakillik idorasini tugatish munosabati bilan ushbu binolar O'zbekistonning boshqa tijorat tashkilotiga sotiladi (shuningdek, ustav kapitalida chet el ulushisiz). Sotish shartnomasi amaldagi qonunchilik masalasiga ta'sir ko'rsatmaydi, balki O'zbekiston Respublikasi Savdo-sanoat palatasida iqtisodiy nizolarni hal etish uchun shartnoma bilan bog'liq nizolarni arbitraj sudiga o'tkazish to'g'risidagi shartni o'z ichiga oladi. O'zbekistondan kelgan sotuvchi va xaridor o'rtasidagi nizo Qozog'istonda joylashgan ko'chmas mulkni O'zbekistondan ko'rib chiqayotganda, hakamlik sudi Qozog'iston Respublikasining fuqarolik to'g'risidagi qonunchiligi normalarini qo'llash uchun barcha sabablarga ega.
Chet el qonunchiligi normalarining mazmunini belgilash O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 1160-moddasida belgilangan qoidalarga muvofiq amalga oshiriladi.
Hakamlik sudi tomonidan shartnomaviy xususiyatga ega bo'lgan nizolarni ko'rib chiqish jarayonida, qonun hakamlik sudiga qaror qabul qilishda shartnoma shartlarini va biznes aylanmasi bojxonasini hisobga olishni talab qiladi. Shartnoma shartlarining mazmuniga aniqlik kiritishda sudga (arbitraj sudi ham kiradi) «Sanʼat» moddasi bilan yoʻl-yoʻriq koʻrsatilishi kerak. Oʻzbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 363-moddasi, unga koʻra « shartnoma shartlarini talqin qilishda sud unda keltirilgan soʻz va ifodalarning soʻzma-soʻz maʼnosini hisobga oladi. Shartnoma muddatining so'zma-so'z ma'nosi, agar uning noaniqligi bo'lgan taqdirda, boshqa shartlar va umuman shartnomaning ma'nosi bilan taqqoslaganda belgilanadi."
Agar koʻrsatilgan qoidalar asosida shartnoma mazmunini oʻrnatish imkoni boʻlmasa, «shartnomaning maqsadini hisobga olgan holda tomonlarning haqiqiy umumiy irodasiga aniqlik kiritilishi kerak. Barcha tegishli holatlar, shu jumladan shartnomadan oldingi muzokaralar va yozishmalar, tomonlarning o'zaro munosabatlarida o'rnatilgan amaliyot, biznes aylanmasi va tomonlarning keyingi xatti-harakatlari hisobga olinadi.";
Shuni yodda tutish kerakki, tomonlar o'rtasida tuzilgan shartnoma shartlari bilan majburiy huquqiy normalar o'rtasida ziddiyat mavjud bo'lgan taqdirda, sud ikkinchisiga muvofiq qaror qabul qiladi.
Yuqorida ko'rsatib o'tilgan har qanday hujjatda belgilanganligidan qat'i nazar, tadbirkorlik faoliyati qoidalarining har qanday sohasida o'rnatilgan va keng qo'llaniladigan biznes aylanmasi bojxonasiga ham tegishli (qarang O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 6-moddasining birinchi qismi). Shu bilan birga, "tadbirkorlik aylanmasining qonunchilik normalariga zid bo'lgan bojxona hujjatlari yoki tegishli munosabatlar ishtirokchilari uchun majburiy bo'lgan shartnoma" (O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 6-moddasi uchinchi qismi) qo'llanilmaydi.
San'atning uchinchi qismi. "Hakamlik sudlari to'g'risida"gi qonunning 10-moddasi asosan san'at qoidalarini takrorlaydi. 5 O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 5-moddasiga asosan qonunning analogi va o'xshashligi bilan ko'rib chiqilayotgan tomonlarning o'zaro munosabatlarini huquqiy tartibga solishdagi bo'shliqlarni to'ldirish imkoniyati to'g'risida.
Biroq arbitraj sudlarining vakolati faqat fuqarolik qonunchiligidagi nizolarni hal qilish bilan cheklanadi, buning uchun arbitraj sudi qonunning analogiga yoki San'at doirasidagi qonunchilikning analogiga murojaat qilishi mumkin. 5 O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 5-moddasi.
San'atning uchinchi qismining qoidalari. 10 Arbitraj sudlari to'g'risidagi qonun, qarama-qarshi tomonlarning tub huquqiy munosabatlarini hal qilish uchun analogiya foydalanish haqida gapiradi.
Bu esa arbitraj tribunalining ushbu Qonunda tegishli qoidalar va arbitraj qoidalari boʻlmaganda protsessual munosabatlarni tartibga solish boʻyicha analogga qoʻl urishi ehtimoli haqidagi savol tugʻiladi. Javob Art.ning to'rtinchi qismida keltirilgan. Qonunning 25-moddasida "taraflar tomonidan kelishilmagan darajada, doimiy arbitraj sudi va ushbu Qonun qoidalari bilan aniqlanmagan holda, arbitraj qoidalari arbitraj tribunali tomonidan belgilanadi", deb belgilangan.
Yuqorida keltirilgan holatlarda hakamlik sudi shunga o'xshash munosabatlarga oid qonun qoidalarini qo'llash uchun qonuniydir va mos ravishda COD RUz yoki O'zbekiston Respublikasining Fuqarolik protsessual kodeksida (ushbu hakamlik sudiga nisbatan qaysi sud - iqtisodiy yoki umumiy yurisdiktsiyaga bog'liq bo'lishiga qarab) mavjud.
Masalan, qonunning 35-moddasining ikkinchi qismida "taraflar yoki ularning vakillari" ning arbitraj sudi yigʻilishida ishtirok etishi nazarda tutilgan, biroq unda vakil vakolatlarini rasmiylashtirish tartibi nazarda tutilmagan. Hakamlik sudi bir vaqtning o'zida O'zbekiston Respublikasining COD (49-53-moddalari) yoki Fuqarolik protsessual kodeksida (50-55-moddalar) mavjud bo'lgan vakillik qoidalariga amal qilishi mumkin.