Hamkorlik masalalari” mavzusidagi Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari

e fonemasi haqida. Mutaxassislarning fikricha, bu fonema qadimgi turk tilidagi til oldi “ə” 
unlisining torayishi natijasida vujudga kelgan. Qadimgi turk tilidagi kəldi, səkiz, ər kabi 
so‘zlarning hammasida birinchi bo‘g‘indagi “ə” XV asrda “e” ga aylangan. “ə” turkiy 
so‘zlarning affikslarida saqlangan bo‘lsa ham, turkiy so‘zlar uchun fonemaning kuchli 
pozitsiyasi o‘zak, ya’ni birinchi bo‘g‘in hisoblanganligi uchun, uni “a” tovushining varianti deb 
hisoblash kerak. “e” fonemasi turkiy so‘zlarda faqat birinchi bo‘g‘inda uchrasa ham, XV asr 
o‘zbek adabiy tilidagi “hamesha”, “andesha” kabi tojik so‘zlarida keyingi bo‘g‘inlarda ham 
uchraydi. [10:14]. 
H.Ne’matovning fikricha, eski turkiy tilda o‘rta keng, old qator, lablanmagan mustaqil e 
fonemasi borligi haqida aniq ma’lumot yo‘q, chunki XI-XII asrlarda “e” va “ə” bilan 
farqlanuvchi o‘zaklar qayd etilmagan. Shuning uchun ham, ba’zi tilshunoslar “XI-II asr yozma 
yodgorliklarida mustaqil “ə” fonemasi bo‘lgan va “e” unga ko‘rinish sifatida ayrim shevalarda 
paydo bo‘la boshlagan” degan fikrda bo‘lsalar, boshqalar bu davrga kelib, so‘zning birinchi 
bo‘g‘inida ə > e hodisasi yakunlangan va birinchi bo‘g‘inda turkiy so‘zlarda “ə” fonemasi 
yo‘qolgan degan fikrni olg‘a surishadi. Haqiqatan ham, ko‘pgina yodgorliklar XI asrda bu 
tovush, ya’ni old qator, o‘rta keng, lablanmagan “e” tovushi borligidan dalolat beradi. Jumladan; 
ko‘pgina yozma yodgorliklarda so‘zning birinchi bo‘g‘inidagi lablanmagan, old qator tor 
bo‘lmagan unli fatha (keng unli beyagisi) bilan ham, kasra (tor unli belgili) bilan ham, ba’zan ela 
ikkala - ham fatha, ham kasrani birga keltirish bilan beriladi. Qadimgi uyg‘ur yozuvida ham bu 
tovush “ə” va “i” ni ifodalovchi belgilar bilan berilaveradi. Bundan xulosa chiqarish mumkinki, 
bu holatda “ə” va “i” oralig‘idagi bir tovush nazarda tutiladi va bu tovush faqat e (keng bilan tor 
oralig‘idagi) bo‘lishi mumkin. Lekin XI asrning mashhur tilshunosi, o‘sha davrda tovushlar 
tabiati va talaffuzini o‘rganishda yuksak cho‘qqilarga ko‘tarilgan Mahmud Koshg‘ariy 
lablanmagan, old qator tor bo‘lmagan unlili so‘zlarni o‘z “Devon”ida, asosan, fatha – keng unlili 
so‘zlar bo‘limida beradi va “yumshok alif bilan” deb ta’kidlaydi. Bundan xulosa chiqarish 

---

12 
mumkinki, XI asr adabiy tilida so‘zning birinchi bo‘g‘inida “ə” keng unlisi qoida bo‘lib, u 
shevalarda “e” ga o‘tishi mumkin bo‘lgan. [1:19-20]. 
Q.Mahmudov bu davr unlilari haqida quyidagicha fikr bildiradi: “Qadimgi turkiy, eski 
turkiy va eski o‘zbek tilida unlilar singarmonizm qonuniga rioya qilingan. Qadimgi turkiyda 
sakkizta unli tovush bor: a, o, u, ы unlilari orqa qator; ə, ө, γ, i unlilari esa old qator tovushlardan 
iborat. Eski turkiy til (XI—XIV asrlar) yozma obidalarida to‘qqizta unli tovush: a, ə, e, o, ө, u, γ,