Hamkorlik masalalari” mavzusidagi Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari

Lingvistik geografiya metodi. Bu metod areal lingvistikaning o‘z o‘rganish metodidir. Bu 
metod orqali fonetik, leksik va grammatik qiymatga ega bo‘lgan izoglossalar guruhi yoki tanlab 
olingan izoglossalar kartalarga joylashtiriladi. Shuningdek, lingvistik geografiya barcha 
lingvistik tadqiqotlarga, hudud boʻyicha yaratilgan lugʻatlarga asoslanadi [Айдаров 1991, 190]. 
Har qanday ishda bo‘lgani kabi areal lingvistikada ham maqsad va vazifalardan kelib chiqib, 
dastur tuziladi. Bu dasturga, albatta, anketa savollari ilova qilinadi.
Lingvistik geografiyada, avvalo, o‘rganilayotgan sheva kartasi uchun asos sifatida aholi 
geografiyasini aks ettirishga mo‘ljallangan kontur karta olinadi va aholi punktlari raqamlari 
belgilab chiqiladi. Sheva faktlari uchun shartli belgilar tizimi ishlab chiqiladi. Izoglossalarning 
tarqalishini ko‘rsatuvchi chiziqlarni tortish rejasi tayin qilinadi. Ranglar tanlanadi va bo‘yash 
texnikasi belgilab olinadi.
Anketa metodi. Bu termin fransuz tilidan [enquete] olingan bo‘lib, tekshiruv, so‘rov 
ma’nolarini bildiradi va uning xalq amaliyotida va fanda ko‘p turlari bor. Anketa tadqiqot 
ishlarida qo‘llanadigan rasmiy va norasmiy o‘tkaziladigan tadbirning hujjatidir. Areal 
tadqiqotlarda, shu jumladan, dialektologik tadqiqotlarda ham bu hujjat joriy etiladi.
Anketa ijtimoiy talablar bilan birga takomillashib bormoqda va uning hozir elektron 
shakllari paydo bo‘lgan. Aslida areal, dialektologik tadqiqotlar uchun tayyor anketalar 
yaratilmaydi, balki ilmiylik tamoyillari asosida uning namunalari yaratilishi mumkin. Bunday 
anketalar tadqiqotchining maqsad va vazifalaridan kelib 
chiqib tuziladi. O‘zbek 
dialektologiyasida bunday anketalarning bir necha namunalari bor. Ular: 
Borovkov A. K. O‘zbek sheva-lahjalarini tekshirishga doir savol-javoblar. 1944. 
Mirzayev M. Buxoro oblastidagi o‘zbek shevalarini o‘rganish uchun anketa, Buxoro, 1955. 
Aliyev A. O‘zbek tilining Namangan dialekti bo‘yicha material to‘plovchilar uchun anketa. 
Namangan, 1964. 
Bu anketalar metodik qo‘llanma maqomida bo‘lib, ular tavsiya xarakteriga ega, shevalarni 
o‘rganuvchilar bu ishlardan o‘z anketalarini yaratishda ijodiy foydalanib keldilar.
Anketalar dialektologik ekspeditsiyalarda (ilmiy, o‘quv) o‘ziga xos yo‘riqnoma vazifasini 
o‘taydi. 
Anketadan muayyan areal tili va shevalar o‘rganilganda ikki toifadagi shaxslardan til va 
sheva faktlarini to‘plashda foydalaniladi: 1) respondentlar. Ular bilan ishlash uchun maxsus 
tayyorgarlik ko‘riladi. Ulardan bu ishlarga uquvi bo‘lishi talab qilinadi, lekin respondentlardan 
anketa savollariga javob olish har doim ham to‘liq bo‘la bermaydi; 2) tadqiqotchining o‘zi. 
Bunda anketa tadqiqotchiga dastur vazifasini bajaradi va rejadagi ma’lumotni olish uchun 
tuziladi. 
Dialektometriya metodi. Bu termin dialect-o-metry tushunchalaridan olingan bo‘lib, 
areallarni o‘rganishning statistik metodi hisoblanadi. Bu metod obyektning qaysi jihati 
tadqiqotchining maqsadi va vazifasiga mos ravishda rejalashtirilgan hisob-kitoblarni o‘z ichiga 
oladi. Masalan, shevaning adabiy tilga yaqinlik darajasi hajm jihatdan bir xil bo‘lgan matn 
asosida hisoblab chiqiladi, shevalardagi fonemalar va ular variatsiyalarining qo‘llanish o‘rinlari, 
kelishik affiksi variantlari miqdori, uning boshqa shevalar bilan statistik qiyosi va b. Bunday 
tadqiqot o‘zbek shevashunosligida hali amalga oshirilmadi.   
Til (sheva) faktlarini qayd qilish metodi. Muayyan til (shevalar) areali doirasida til (sheva) 
faktlari qayd qilinadi [Гаджиева 1975, 191]. Bu jihatdan dialektologiya va lingvistik geografiya 
metodlari mos keladi. Aslida bu ish dialektologik tadqiqotlarining boshlanishidir. Muayyan 
arealdagi til va sheva faktlarini qayd qilishda ikki usuldan foydalaniladi: 1) bevosita eshitish yoki 
respondentlar anketa javoblari; 2) maxsus texnik vositalar (diktofon, smartfon va b.). 
Til (sheva) faktlarini qayd qilishda quyidagi tamoyillarga e’tibor qaratiladi: 
- til va sheva faktlarining haqqoniyligini ta’minlash. Bu muammoni oʻrganishda 
dialektologik tadqiqotlarda muayyan qiyinchilikka duch kelinadi, balki aksariyat oʻrinlarda 

---

7 
shevaning o‘z normalari va unga boʻlgan ta’sirlarni farqlash lozim boʻladi. Odatda shevadagi 
izoglossa vazifasini bajaruvchi faktlarni bir sheva vakilidan yozib olinadi. Bu fakt ko‘pincha 
tasodifiy bo‘lib chiqishi mumkin. Sheva faktining haqiqiy ekanligini bir shaxs ma’lumoti emas, 
balki shu shaxs ma’lumotlarining barchasini shevaning boshqa vakillaridan tasdiqlatib olish 
kerak. Bu ish matnning boshqa sheva vakillariga o‘qib berish orqali amalga oshiriladi. 
Shevaning o‘z lingvistik tizimi, normalari bo‘ladi. To‘g‘ri, shevaning o‘z normalari bo‘lishi 
adabiyotlarda qayd etilmagan, lekin u haqiqat bo‘lib, aslida, dialektologik ishlarda shevaga xos 
xususiyat deb yuritib kelinmoqda; 
- til va shevalardan yig‘ib olingan materiallar til tarixini yoritishda foydalanishga moslab 
tahlil qilinishi kerak. Boshqacha aytganda, har bir sheva fakti tarixiy rivojlanish natijasi ekanligi 
e’tiborga olinishi lozim; 
- shevadagi tovushlarni izohlashda uning topologik (topo – joy, logos – ma’lumot, bilim) 
xarakteristikasini berib borish kerak, ya’ni har bir tovushning o‘z o‘rni, ya’ni so‘z boshi, o‘rtasi, 
oxirida kela olish imkoniyatlari ko‘rsatilishi lozim; 
- tovushlarning fonomorfologik (morfonologik) o‘zgarishlarini izchil yoritish talab 
qilinadi. Bunda har bir so‘z o‘zgarishida hosil bo‘ladigan fonetik jarayonlarining yoritilishi 
ko‘zda tutiladi, ya’ni asos va affiks oppozitsiyasida tovush o‘zgarishlariga xarakteristika 
beriladi. Masalan, begä kä (bu yerga kel - Turkiston) iborasida begä so‘zidagi fonetik 
o‘zgarishlar morfologiya bilan bog‘langan. Ojna – oʻyin, ätä – ot kabi qoʻllanishlar 
morfonologik jarayonlarni koʻrsatadi. Bunday misollar shevalarning me’yoriy xususiyatlarida 
ham, oralik shevalarda ham mavjud; 
- dialektlarni o‘rganishda har bir izoglossaning dastlabki holatini o‘rnatish muhim. Bu 
talabni fonetik, grammatik va leksik hodisalarni yoritishda qo‘llash zarur. Albatta, buning uchun 
asos qilib adabiy til fakti olinadi va kichik etimologik izlanish olib boriladi. Masalan, bjaqa 
(qipchoq) – bu yoqqa, ekäv – ikkobi tarzida qiyoslanadi; 
- dialektologik izlanishlarda tovushlarning tipologiyasiga jiddiy e’tibor beriladi. Bunda 
tovushning tilshunoslikda ma’lum bo‘lgan tasnifi prinsiplariga amal qilinadi, masalan, t va d, p 
va b tovushlarining fonetik mosligi sabablari ular tasnifidagi yaqinlik bilan bog‘liq ekanligi 
aytiladi;
- shevalarni shunchaki tanlab olib emas, balki ularni keng qamrov asosida (total) 
o‘rganish areal lingvistikaning asosiy prinsipi hisoblanadi. Total o‘rganishning yorqin misoli J. 
Jileron va E. Edmonlarning “Fransiyaning lingvistik atlasi” bo‘la oladi. Ularning fikricha, 
dialektlar rang-barangligi bo‘lmasa, adabiy til ham bo‘lmaydi. Shu tufayli ham ular fransuz 
tilining barcha dialektlarini atlasda aks ettirishga erishgan; 
- dialektlarni o‘rganishda, albatta, migratsion jarayonlarni hisoga olish zarur bo‘ladi. Bu 
esa keyinchalik izoglossalarning innovatsion markazini aniqlashga yordam beradi. Demak, 
shevalarni o‘rganishda sheva faktlari shunchaki qayd qilinmaydi, balki uning mazmunidagi biror 
dialektal hodisaning mohiyatini aniqlash nazarda tutiladi.