Hamkorlik masalalari” mavzusidagi Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari
Download 5.91 Mb. Pdf ko'rish
|
Konferensiya materiallari 2022 tahrir yangi xatosiz (2)
- Bu sahifa navigatsiya:
- AREAL LINGVISTIKA METODLARI METHODS OF AREAL LINGUISTICS Samixon Ashirboyev Annotation.
|
Shuhrat Sirojiddinov
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat O‘zbek tili va adabiyoti universiteti rektori, filologiya fanlari doktori, professor 5 AREAL LINGVISTIKA METODLARI METHODS OF AREAL LINGUISTICS Samixon Ashirboyev Annotation. The comparative-historical method played an important role in the emergence of scientific linguistics (Усмонов 1972, 58). This method has not lost it’s value even now. Of course, its emergence was based on historical approach in science, comparison of linguistic facts. Currently, in linguistics, various methods are used to study this or that issue of language, which are known in general linguistics (Rasulov 2010, 250). Areal linguistics makes use of these methods, but the methods to which it refers are limited. Areal linguistics effectively uses methods such as comparative-historical, linguistic geography, recording of facts, interpretation and determination of the innovative center. In this work, we will focus on linguistic geography, recording and interpretation methods and analyze them applied to the Uzbek language and dialects. Key words: method, descriptive, comparative, comparative-historical, linguistic geography, questionnaire, dialectometry, linguistic geography, recording, interpretation method, interference, method of identifying the innovation center, substrate. Til va uning ko‘rinishi bo‘lgan shevalarni o‘rganishda turli metodlar kashf etilgan. Bular tasviriy, qiyosiy, dialektometriya, qiyosiy-tarixiy, chog‘ishtirish, differensial, struktur, distrubutiv, statistik tahlil, transformatsion, komponent tahlil va boshqalar. Har qanday fan o‘z tadqiqot metodlariga ega. Hozirgi davrda fanlar taraqqiy etar ekan, endilikda u bir metod bilan chegaralanib qolmaydi, balki bir necha metodlarga ham murojaat qiladi. Bizning nazarimizda, dastlab til va sheva faktlarini qayd qilish metodi yuzaga kelgan. Mahmud Koshg‘ariy ham shu metoddan unumli foydalangan, lekin u analiz, sintez metodlarini ham qoʻllagan. Til va shevalarning xususiyatlarini aniqlash va unga ilmiy jihatdan ishlov berishda tilshunoslikda turli metodlardan foydalanib kelindi va ularning aksariyati hozir ham faol qo‘llanadi. Tavsifiy (tasviriy) metod. Bu metod tilshunoslik hali fan darajasida tan olinmagan davrlarda ham qo‘llangan. U ma’lum bir arealdagi til va shevalarning xususiyatlarini o‘rganishda o‘sha arealdagi fonetik, leksik va grammatik xususiyatlarning muayyan davr, xususan, hozirgi holatini maxsus tuzilgan savolnoma bo‘yicha o‘rganishda qo‘llanadi. Bunda sheva faktlari o‘zbek adabiy tili xususiyatlariga nisbatlab olinadi. Bu metoddan hamma vaqt foydalanib kelingan. Areal lingvistika o‘rni bilan bu metodga murojaat qiladi, lekin faqat bu metoddan foydalanish ilmiy haqiqatning har doim ham yechimini topib bera olmaydi. Tabiatda va jamiyatda barcha hodisalar o‘zaro aloqada, bog‘lanishda bo‘lar ekan, til va shevalar ham shu qonuniyatga bo‘ysunadi. Demak, ilmiy haqiqat metodlarning o‘zaro aloqada bo‘lishini taqozo etadi. Tasviriy metod areal lingvistik tadqiqotlardagi dastlab ish ko‘rish kerak bo‘lgan metoddir. U sodda va murakkablik bo‘lmagan o‘rinlarda qo‘llanishi tavsiya etiladi. Qiyosiy metod. Adabiyotlarda qiyosiy metod alohida yoritilmaydi. Albatta, bu metod tasviriy metod bilan birga qo‘llanadi va til (sheva) faktlarini yoritishda ayni bir davr xususiyatlari qiyoslangan. Areal lingvistikada bu metoddan foydalanilgan, ya’ni bir arealdagi turli tillar va shevalar xususiyati qiyos qilinishi fanimizda bor, boshqacha aytganda, bu metod shevaga xos xususiyatlarni yondosh shevalarga, qarindosh tillarga qiyoslab o‘rganishda foydalanilgan. Turkiy tillarni, o‘zbek shevalarini o‘rganishda, asosan, tasviriy va qiyosiy metodlardan foydalanilgan hamda boy material to‘plangan. Qiyosiy-tarixiy metod. O‘zbek shevalarini o‘rganishda XIX asrning oxirlarida paydo bo‘lgan qiyosiy-tarixiy metoddan ham foydalaniladi. O‘zbek shevalari materiallari boshqa turkiy tillar, “Devonu lug‘atit turk”, “Qutadg‘u bilig”, Alisher Navoiy asarlari tili va boshqa til tarixi manbalari tiliga qiyoslab o‘rganilgan, dialektologik tadqiqotlarda, afsuski, bu metodga kam e’tibor qaratilgan, balki tahlil talab qilingan o‘rinlarda va ayrim til Professor, filologiya fanlari doktori, Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat oʻzbek tili va adabiyoti universiteti, e-mail: samixon.ashirboyev@mail.ru 6 tarixiga oid maqola va asarlarda uchrab turadi. Areal lingvistika bu metoddan ham foydalanadi. Har bir izoglossa takson vazifasini bajarishda ularning geografik o‘rni, atrof (periferiya) ta’siri, tarixiy rivojlanishi jarayonlari qiyosiy-tarixiy metodda o‘rganiladi. Download 5.91 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|