Hamkorlik masalalari” mavzusidagi Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari

 [Šajara-i Turk] هرجش [Šajara] + ء [yi] + كرت [Turk] 
Ikkinchidan, “Shajarayi turk” asarida sinomimlarni “takror”lanishi (ﺭﺍﺮکﺗ) uchramaydi. 
Alisher Navoiy davridagi turkiy tildan 20-asr boshlariga qadar chigʻatoy turkiy adabiy asarlarida 
keng foydalanilgan. Bu esa yozuvchining yuqori darajada yoza olish mahoratini koʻrsatadi. 
Sinonimlardan yonma-yon foydalanish orqali gap mazmunini aniq ifodalashning ritorik uslubi 
hisoblanadi. Uchinchidan, otlarning koʻplik shaklini yasashda birorta ham forsiy koʻplik 
qoʻshimchasi “~ho” (ﺎھ) “~on” (ﻥﺍ) ishlatilmasdan, faqat turkiy koʻplik shakli “-lar” (ﺭﻻ-) dan 
foydalanilgan. Arabiy-forsiy oʻzlashma soʻzlarini iloji boricha qisqartirish bilan birga, asarga 
chigʻatoy adabiyotida tez-tez qoʻllanilgan forsiy nazm va nasr ham kiritilmagan. “Shajarayi turk” 
asarining lingvistik va adabiy xususiyatlarini muallifning oʻz uslubini tanlash va asar yozishga 
boʻlgan istagi bilan izohlash mumkin. 
“Bu tarixni yaxshi va yomon barchalar bilsin deb turkiy tili birlan aytdim. Turkini ham 
andak aytibman kim, besh yashar og‘lon tushunar bir kalima chig‘atoy turkisindan, forsidan va 
arabidan qoshmayman, ravshan boʻlsin deb, agar ajalning unday kelmasa ushbu kitobni forsi tili 
birlan murassaʼ etmok koʻngilimda bor” [Bahādur Ḵān, 1871: 36] 
Yuqorida taʼkidlab oʻtilganidek, asarni yozish jarayonida muallif gaplarni arabiy, forsiy va 
hatto “chigʻatoy turkiy” elementlarni chiqarib tashlagan holda, imkon qadar asl turkiyga 
yaqinroq bayon etishga intilgan. Boshqacha aytganda, 15-16 - asrlardagi Alisher Navoiy yoki 
Bobur chigʻatoy turkiy lahjasidan koʻra 11-12 asrlar - Ahmad Yassaviy yoki Yusuf Xos Hojib 
davridagi ilk oʻrta asr turkiy lahjasini qoʻllashni maqsad qilgan koʻrinadi. Bregel (1978) 
tadqiqotiga koʻra, Abulgʻozi Bahodirxonning davrida etnik guruhi koʻchmanchi va oʻtroq kelib 
chiqishi sifatida ajralib, Chingizxon va moʻgʻullar Xorazm imperiyasini bosib olganida Urganch 
viloyatiga koʻchib kelgan oʻzbeklardan shimolda va Xorazmning tub aholisi boʻlgan sartlar 
janubida yashagan. Sartlar asosan chigʻatoy turkiy tilida soʻzlashadi. Ammo, oʻzbeklar esa oddiy 
turkiy tilda gaplashadi. Abulgʻozining fikricha, “sof turkiy” arab-forsiy oʻzlashma bilan 
aralashgan chigʻatoy turkiy tili emas, balki koʻchmanchi o‘zbeklarning toza turkiy tilidir. 
[Bregel, 1978: 123]
Biroq, ilk oʻrta asr turkiy lahjasi qadimgi turkiy tildan gapning eng asosiy elementi boʻlgan 
feʼl tuzilmasi boʻyicha katta farq qiladi. 751-yil Talas jangidan soʻng Oʻrta Osiyoning 
islomlashishi turkiy ziyolilarning adabiy tildan foydalanishida arab-forsiy oʻzlashma soʻzlar 
ulushini ancha oshirdi. Oʻrta asrlar turkiy tilida “arab-forsiy soʻz + qilmoq” feʼl shakli keng 
koʻlamda ishlatilgan. Bu yerda “qilmoq” feʼli maʼno anglatmay, faqatgina bir qism arab-fors 
oʻzlashma soʻzlaridan va tub turkiy soʻzlardan olingan ot va sifatlar uchun yordamchi feʼl 
vazifasini bajargan. Ushbu anʼana ham turkiy ham usmonli tillarida bir vaqtda paydo boʻldi. 
Turkiy tilda “qilmoq” ishlatilsa, usmonli tili “etmok”dan foydalanadi. Sulaymon efendi lugʻatiga 
koʻra turkiy “qilmoq” va usmonli tilidagi “etmek” va “yapmek” sinonim soʻzlardir. [Süleyman, 
1882: 248] 
لوﺍ
ﻪﻧ
مكح
ﻪسﺘﻳﺍ
ﻰﻧﺁ
كمپﺎﻳ
ﻙﺮﻛ
ul ne hüküm etse uni yapmak gerek. 
ﺮھ
ﻪﻧ
ﺮﻣﺍ
ﻪسﻟوﺍ
ﻰﻧﺁ
ﻕﺎمﻠﻴﻗ
ﻙﺮﻛ

---

406 
har na oʻlsa uni qilmoq kerak. 
Ammo, “qilmoq”ga qoʻshimcha tarzda turkiy tilda ijod qilganlar “etmak” yoki “aylamoq” 
kabi feʼllarni ham qoʻllashlari mumkin edi. Faqatgina, mumtoz ifoda shakli boʻlgan “aylamoq”, 
hozirgi oʻzbek adabiy asarlarida kamdan-kam hollarda ishlatiladi.
ﻕﻮچ ﻥﺎخ لﻮغﻮﻣ
ﻴﻳ
ﺍ ﻖﻠھﺎﺷﺩﺎپ ﺮﻠﻠ
ﻳ
ﺪﺘ
ﯼ
Moğol Han çok yıller padişahlık etdı. 
لﻮغﻣ
ﻥﺎخ
ﭖﻮﮐ
ﻴﻳ
ل
ﺭﻻ
ﻩﺎﺷﺩﺎپ
ﻟ 
ﻴ
ﻖ
ﻗ
ﻴ
ﺪﻠ
ﯼ
Moʻgʻulxon koʻp yillar podshohlik qildi. 
ﺯﻮغوﺍ
ﺘﻠﻣ
ی
ﻖح
ﺩ
ﻳ
ﻪن
ﺕﻮعﺩ
ﺍ
ﻳ
ﺪﺘ
ﯼ
Oğuz milleti hak dine davet etdı. 
ﺯﻮغوﺍ
ﻥﺎخ
ﺍ 
ﻳ
ل
ﻧ ﻴ
كن
ﻪچﺭﺎﺑ
ﺳ
ﻴ ن
ی
ﻥﺎمﻠسﻣ
ﻟ 
ﻴ
ﻖ
ﻪغ
ﺕﻮعﺩ
ﻗ
ﻴ
ﺪﻠ
ﯼ
Oʻgʻuz xon elning barchasini musulmonlikga daʼvat qildi.
ﺮکسع
ﻳ ن
ی
لﺘﻗ
ﻡﺎع
ﺍ 
ﻳ
ﺪﺘ
ﯼ
askerini katil am etdı. 
ﺮکشﻟ
ﻳن
ی
ﻗ ﻡﺎع لﺘﻗ
ﻴ
ﺪﻠ
ﯼ
lashkarini qatl om qildi. 
[Bahādur Ḵān, 1871: 13, 17, 22. Bahadir Han, 1925: 18, 21, 25] 
Shunday qilib, nafaqat, feʼl tuzilishi va uslubi balki, koʻmakchi feʼllar yordamida 
oʻzgartirilgan arabiy-forsiy oʻzlashma soʻzlar ham turkiy va usmonli lahjalarida oʻxshashdir.
Quyidagi jadvalda “Shajarayi turk” asarining turkiy va usmonli tiliga tarjimalarida 
ishlatilgan sinonimlar feʼllar, otlar, sifatlar va ravishlar tartibida umumlashtirilgan.
feʼllar 
ﻰﻧﺎمثُع ءﺎﺒفﻟﺍ 
Türk alfabesi 
ﺏﺮع
ﻳ
ووﺯﺎ
ﯼ
oʻzbek lotin 
كمپﺎﻳ 
yapmak 
ﻕﺎمﻠﻴﻗ 
qilmoq 
كﻣﺭﺪﻧﻮﮐ 
göndermek 
ﻴﻳ
ﻕﺎﻣﺭﺎﺒ
yubormoq 
ﻳ
كﻣﻼﻟﻮ
Yollamek 
كمﭽﮔ 
geçmek 
ﻕﺎمﺗوﺍ 
oʻtmoq 
Olmosh va nomlar
سپھ
ی
hepsi 
يﺳ ﻪچﺭﺎﺑ 
barchasi 
ﺪنﮐ
ﯼ
kendi 
ﺯوﺍ 
oʻz 
جنﮐ 
genc 
ﻪجنﮐ 
kenja 
ﻟﺩ
ﻴ
ﻥﺎق
delikan 
ﻴﻳ
ﮕ
ﻴ
ت
yigit 
ﺭﺎﻗ
ﯼ
karı 
ﻥﻮﺗﺎخ 
xotin 
ﺩﺎﻗ
ﻳ
ن
kadın 
عض
ﻴ
ﻪف
zaifa 
ﻪجﻮمع 
amca 
ﻪغﺎﺗ 
togʻa 
ﻥﻮﮐوﺩ 
düğün 
ﻮﺗ
ﯼ
toʻy 
ﻪﺒﮐ 
gebe 
ﻪﻠﻣﺎح 
homila 
ﻥوﺭﻮﻁ 
torun 
ﺩﻻوﺍ 
avlod 
ﺮچ
ﯼ
çeri 
ﺮچ
ﻳ
ك
cherik 
نغ
ﻴ
تم
ganimat 
ﻕﺎﭽﻟوﺍ 
oʻlja(q) 
نغﺎﻗ
ی
kağn 
ﻠقﻧﺎﻗ
ی
qaniqli 
ﺭﺩﺎچ 
çadır 
ﻩﺎﮐﺮخ 
xargoh 
ﻴﻳ
ﺮﻠکم
yemekler 
ﺵﺁ 
osh 
ﻗﺍﺭ
ی
rakı 
ﻕﺮع 
araq 
ﺷ
ی
şey 
ﻪﺳﺮﻧ 
narsa 
ﺻ
ﻴ
ﻩﺮ
sıra 
ﺕﺎﻗ 
qat 
ﺩ
ﻳ
ﺭﺎش
ﯼ
dışarı 
ﺭﺎقﺷﺎﺗ
ﯼ
tashqari 
ﺝوﺍ 
uç 
ﻑﺮﻁ 
taraf 
ﺭﺎنﮐ 
kenar 
ﻳ
ﺎق
yoqa 
ﺎﺳﺎﺗ 
tasa 
ﺭﻮخمغ 
gʻamxoʻr 

---

407 
لﺎﻗﺎچ 
çakal 
لﺎغﺷ 
shaqal 
ﻮﻠﮐﻮﺳ 
sülüngil 
لوﺎغﺮﻗ 
qirgʻovul 
ﻥﺎغوﺩ 
doğan 
ﺭﺎقنﺷ 
shunqor 
ﺩﻮﮐوﺍ 
öğüt 
صﻧ
ﻴ
تح
nasihat 
ﺍﻳ
سﺗﺮ
ی
ﻧﻮﮐ
ی
ﻪﻠقفﺷ
ertesi 
güni 
şefak; güni ertesi 
şefak) 
ﺍﻳ
ﻧﺎﺗﺮ
ﻴ
ﺳﻼکﻧﺎﺗ كن
ی
ertaning tonglasi 
ﻖﻣﺮﻳﺍ 
ırmak 
ﻮﺳ 
suv 
ﻥوﺩ 
Don
ﺗﻴ
ن
Tin 
ﺎغﻟوو 
Volga; idil nehri 
لﺗﺍ 
(ﺭزخﻟﺍ ﺮهﻧ) 
Atal
(nahr al-xazar) 
لﺍﺭوﺍ 
Aral (Gölü) 
ﻳﺎ
ﻳ
ﻖ
Yayik 
ﺮﺘعﺍﺭﺯ 
ziraat 
ﺍﻳ
ک
ﻴ
ﺍ ن
ﻳ
ﺭﺎک
ekin-egar 
ﻥﺎغﻣﺭﺁ 
armağan 
ﻡﺎعﻧﺍ 
inʼom 
و
ﻳ
ﻮﮐﺮ
virgü 
ﺪف
ﻳ
ﻪ
fidye 
ﺎهﺑ ﻥﻮخ 
xoʻn-baho 
كﺒﺑ 
bebek 
غﻮﻗ
ﻴ
ﻕﺎچﺮ
qoʻgʻirchoq 
ﺵﺎمﻗ 
kumaş 
ﻩﺎخمﮐ 
kamxoh 
Sifatlar
ﺩ
ﻳ
ﺮک
diğer 
ﺎﮐﺯوﺍ 
oʻzga 
ﺃ
یﻳ
iyi 
ﻳ
شخ
ی
yaxshi 
ﻮﻟوﺍ 
ulu 
ﻍﻮﻟوﺍ 
ulugʻ 
ﻕﻮچ 
çok 
ﭖﻮﮐ 
koʻp 
کﻧﺯ
ﻴ
ن
zengin 
ﻠﺘﻟوﺩ
ی
davlatli 
ﺻ
ﻴ
ﻕﺎج
sıcak 
ﺍﻳ
ﻖس
issiq 
Ravishlar
ﻳ
ﻪن
yine 
قﺗ
ی
Taqi 
كپ 
pek 
سﺑ
ﻴ
ﺭﺎ
bisyor 
ﺵﺎف 
faş 
ﺍﺭﺎکﺷﺁ 
oshkora 
ﺷ
ﻴ
ﺪم
ﯼ
şimdi 
ﺍﻳ
ﺪم
ﯼ
emdi 
ﻖجﻧﺁ 
ancak 
ﻪﭽﻧﺁ 
ancha 
“Shajarayi turk”da uchrovchi turkiy va usmonli tili orasidagi leksik har xillik, ayniqsa, 
otlarda yaqqol koʻzga tashlanadi. Avvalo, oila va qarindoshlik nomlaridagi aniq farqlanish shuni 
koʻrsatadiki, oʻzbek va oʻgʻuz qabilalari qadimdan boshqa-boshqa etnik guruhlarga ajralgan. 
Shuningdek, bu ikki etnik guruhlarning yashash joyi bilan bogʻliq boʻlgan tabiat, yoʻnalish, 
hayvonlar va harbiy inshootlarga oid atamalar ham oʻxshash emas. Masalan, usmonli “düğün” 
(ﻥﻮﮐوﺩ) va turkiy “toʻy” ( ﻮﺗ
ﯼ ), kabi qabila-oila urf-odatli otlar, “doğan” (ﻥﺎغوﺩ) va “shunqor” 
(ﺭﺎقنﺷ) kabi qush ismlari, hamda “Volga” ( ﺎغﻟوو) va “Atal” (لﺗﺍ) daryo nomlari kundalik hayotda 
bir-birining turli jamoatlar va muhitlarda yashaganliklarining isbotidir. Boshqacha aytganda, 
turkiy xalqlarning gʻarbga koʻchishi boshlangandan beri oʻgʻuz turk va oʻzbeklar turli qit’alarda 
yashaganligini koʻrish mumkin.
Boshqa tarafdan esa bu ikki tildagi juda koʻp sifatlar va ravishlar ayni bir xil yoki oʻxshash 
shakllarda saqlanib qolgan. Masalan, usmonli tilidagi “pek” (كپ) ravishi zamonaviy oʻzbek tili 
bilan bitta qarluq lahjasida boʻlgan uygʻurchada “bek” (