Hamkorlik masalalari” mavzusidagi Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari
Download 5.91 Mb. Pdf ko'rish
|
Konferensiya materiallari 2022 tahrir yangi xatosiz (2)
U qiynalib arang nafas olar, yuzlari ko‘karib, ko‘z soqqalari g‘alati tarzda o‘zgarib
ketgandi. O‘ng qo‘li bilan chap ko‘ksini g‘ijimlab bo‘g‘riqardi: Shubha yo‘qki, bu galdagi yurak xuruji edi (U.H.). Keltirilgan parchada garchi qahramon biror og‘iz so‘z aytmagan bo‘lsa-da, kitobxon asar personaji holatini anglab oladi. Personajning holatidagi o‘zgarishlar va shuning natijasida uzatilayotgan “xabar” matnning davomini o‘qiganimizda, boshqalarga ham yetib borganining guvohi bo‘lamiz. Nima bo‘ldi, tog‘a, yurakmi? – dovdirab qolgan Halima aya dabdurustdan nima tadbir ko‘rishini bilmay tutildi. – Yusuf, o‘g‘lim, qo‘shnilarga ayt, do‘xtir chaqirsin!.... (U.H.). V.V.Bogdanov kommunikativ vazifa bajaruvchi sukutni “nutqiy aktning nol formasi” deb aytadi. [8: 15]. Biz ushbu ishda, asosan, kommunikativ vazifa bajaruvchi sukutga to‘xtalib o‘tamiz. Kommunikativ ahamiyatli sukut adabiyotlarda kommunikativ belgi ((Krestinskiy), kommunikativ aktdagi noverbal belgi, (Kornilova), etnonutqiy taqiq (Sadыkova), nutqiy akt (Melikyan) kabi nomlangan. S.V.Krestinskiy sukutni “noverbal xulqning eshitiluvchi shakli” deb ta’riflaydi. Olimning sukutni eshitiluvchi shakl deyishiga sabab biz sukutni eshitamiz, ya’ni nutqiy aloqa-aralashuv bo‘lmayotganini eshitamiz va bu holat (sukut) tinglovchiga qandaydir ta’sir qiladi. Sukutga adresat o‘z e’tiborini qaratadi, biz avvaliga uni eshituv organlarimiz orqali qabul qilamiz, bizning miyamizga ta’sirini o‘tkazadi, keyin u tuyg‘ularimiz ta’sirida ma’lum hissiyotlar hosil qiladi. [7: 78]. 47 Sukut orqali so‘zlovchi (bu o‘rinda so‘zlamovchi) o‘z niyat va intensiyalarini suhbatdoshga (adresatga) yetkazadi va buning natijasida uning keyingi muloqotiga (verbal yoki noverbal) ta’sir qiladi. Bu ifoda etilayotgan nutqiy aktning illokutiv kuchini va perlokutiv harakatini bildiradi. Sukut aktining propozitsional mazmuni shundan iborat bo‘ladiki, inson nima sababdandir sukut holatida o‘z fikrini ifoda etmaydi. Sukut noverbal vositalar jumlasiga kirib, uning kommunikatsiyadagi ishtiroki nolisoniy asosda amalga oshiriladi. Diskursiv munosabat sukutning verbal axborot uzatuviga tenglashtiriladi. Noverbal vosita bo‘lmish sukut verbal vosita kabi kommunikatsiyaning komponenti sanaladi. Sukut, garchi so‘zsiz ravishda kommunikantga axborot uzatsa-da, adresat sukutni interpretatsiya qilishi natijasida suhbatdoshga mos ravishda javob reaksiyasini beradi (verbal yoki noverbal yo‘l bilan). Bu esa aloqa-aralashuvning ro‘yobga chiqqanini bildiradi. Sukut orqali fikr ifodalangani va unga adresat tomonidan aks ta’sir berilgani sabab ushbu holda diskursiv munosabat amalga oshadi. Sukut boshqa noverbal vositalardan shunisi bilan farq qiladiki, verbal va noverbal vositalar alohida olinganda muayyan ma’nolarni bildirish uchun xizmat qiladi, lekin sukut (jim turish) ifodalaydigan ma’no (tushuncha) faqat situatsiya va kontekstda aniqlanadi va yana u sotsiolingvistik, kulturolingvistik, etnolingvistik, psixolingvistik va paralingvistik jihatlarga ham bog‘liq bo‘ladi. Sukutning kontekstdagi ma’nosi konvensional xarakterga ega bo‘ladi. Uning matn tarkibida ishlatilishi boshqa birliklar kabi muqim bo‘lmasdan asosan sharoit asosida ma’no bildirib keladi. Shuning uchun kontekst bilan sukut mazmunining interpretatsiyasi o‘rtasida mustahkam aloqa bo‘ladi, bu esa diskursiv paradigma doirasida bo‘ladi. Lekin diskursiv munosabat asosidagi sukut ifodalaydigan ma’no barcha qo‘llaydigan va barcha birdek tushunadigan hodisa bo‘lmasdan, unga kommunikantlar munosabati nuqtai nazaridan yondashish to‘g‘ri bo‘ladi. Pragmatik sukut rejalashtirilgan kommunikativ holat bo‘lib, garchi hech narsa ifoda etilmasa-da qandaydir xabar (kelishuv, qayg‘u, va’dalashuv, iltimos, mutelik, aybdorlik...) uzatiladi. Tilga antropotsentrik yondashuv asosida ushbu holatni tadqiq etgan tilshunoslar aloqa- aralashuvda uzatilayotgan har qanday axborot suhbatdoshga qaratilganini va unga ta’sir etishini aytib o‘tadilar. Shuni e’tirof etish kerakki, sukut ma’lum xalq madaniyatidagi insonning xulq- atvori doirasidagi muloqotning mahsuli sanaladi. U o‘sha xalqning etik (adab) normalari doirasida shakllanadi, qo‘llanadi va idrok etiladi. Kattalar gapirganda kichiklarning, rahbar oldida xodimning sukut saqlashi o‘zbek mentalitetidan kelib chiqqan adab normasi sanaladi. Bek xonaga kirganida, g‘ala-g‘ovur birdan to‘xtadi. Uning salobati, nigohi, bashang kiyinishi, shuningdek, ushbu daqiqada ushbu muzofotdagi mayda-chuyda va katta uyushmalar rahbari ekani hamma o‘tirganlarni sergak torttirdi, birov unga peshvoz chiqib, miq etolmadi. Hatto uning bergan savollari ham dami ichiga tushib ketgan rahbarchalar tomonidan sukutda qabul qilindi. Axir ertasini o‘ylaydigan kimning ham ushbu yoqimlm sukutni buzishga haddi sig‘ardi (S.Siyoyev). So‘z reallikni: predmetni, vaziyatni, holatni, harakatni tushunchalar orqali ifodalaydi. Unga qarama-qarshi ravishda sukut haqiqiy vaziyatdan o‘ziga xos ravishda uzoqlashishni, bilib yoki bilmasdan bartaraf qilishni bildiradi. Xuddi shu o‘rinda so‘z va sukutning haqiqiy o‘rni masalasi namoyon bo‘ladi. V.V.Bibixinning fikricha, “Biz qanchalik ko‘p axborot aniqlasak, kamchilik va yetishmovchilikni shuncha ochiqroq his qilamiz”. [9. B. 59]. Funksional tilshunoslik nuqtai nazaridan olib qaralganda, belgi vazifasini bajaruvchi kommunikativ sukut aloqa-aralashuvda ishlatiluvchi vosita sifatida lisoniy tahlil ob’yekti sanaladi. Aloqa-aralashuv jarayonini kuzatish shundan dalolat beradiki, dialogik nutqda suhbatdoshlar bir necha holatlarda sukutdan foydalanadilar. “Nutqiy akt mazmuni to‘lig‘icha so‘zlovchining muloqot maqsadi bilan bog‘liq bo‘lib qoladi”. [10: 73]. Bizningcha, umumiy olganda, sukut mulohaza, mushohada omili bo‘lib, mavjud axborotning suhbatdoshlarning mavzu doirasidagi aks ta’siri sanaladi. Zero, uzatilayotgan axborot adresat tomonidan qabul qilingach, uning tafakkur prizmasidan o‘tib, suhbatdoshga mos ravishdagi “javob” sukut orqali 48 uzatiladi. Bu o‘rinda sukut verbal vositadan ko‘ra ishonchli, ta’sirli, samarador va tushunarli bo‘ladi va, e’tiborlisi, uning ma’nosi kommunikantlar tomonidan reallashadi. Sukutning kommunikativ akt doirasida bo‘lishi kommunikantlarning o‘zaro munosabati asosida namoyon bo‘ladi. Hatto ikki kishi sukutda bo‘lib, suhbatlashmasa-da aloqa-aralashuv ro‘yobga chiqishi mumkin. Dildora va Samandar uzoq vaqt jim o‘tirishdi. Har ikkalasi ham qizishib ketishi natajasida hurmat doirasidan chiqib ketgan edi. Endi bularning sukut saqlashi o‘z aybiga iqrorlik, kechirim so‘rash sukuti edi (Jurnaldan). "Sukut - kommunikativ aktning nol formasi" deyilsa-da, badiiy dialogik nutqda personaj xarakterini ochib beruvchi, aloqa-aralashuv munosabatini ifodalovchi kommunikativ-psixologik- emotsional unsur sanaladi. Nabi Jaloliddinning ”Xayyom” asarida sukut turli badiiy epizodlarda berilgan bo‘lib, mushohada qilish sukuti, so‘z topolmaslik sukuti, ojizlik sukuti, mag‘lublik sukuti kabi ma’nolarni ifodalash uchun xizmat qilgan. – Bunga ne javob qilursen? Layli so‘zsiz turaverdi. – So‘zla!.. – deya o‘shqirdi malika. Layli bir qalqib tushdi, lekin indamadi. (Nabi Jaloliddin) Laylining ushbu sukuti o‘z aybiga iqror bo‘lish sukuti emas, balki zo‘ravonlikka asoslangan tuzumda sukutga aylangan haqiqatning jimligi edi. Hukmdorlar qoshida o‘zining to‘g‘ri va pok ekanligini isbot qila olmaydigan mahkumaning ojizona sukuti edi. Ko‘rinib turibdiki, sukut ta’sirchanlik ifodalovchi kommunikativ aktning turi bo‘lib, unda adresant va adresatga aloqador axborot uzatish yotadi. Har qanday sukut nimalarnidir gapiradi, holatdan kelib chiqqan holda xabar uzatadi. Sukutning eng faol ko‘rinishi suhbatdoshlarning o‘zaro fikr almashuvlarini chegaralovchi, kommunikatsiyaning yuzaga chiqishidagi birlamchi unsur bo‘lib, sukutning ishlatilishi, vazifalarini va matniy xususiyatlarini o‘rganish tilshunosligimiz oldidagi dolzarb masalalardan sanaladi. Download 5.91 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling