Hamkorlik masalalari” mavzusidagi Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari

kampaniysi, ekin kampaniysi vazifalari, yengil sanoat, og‘ir sanoat, ichki bozorlarda, prasant va 
boshqalar. Ko‘rinib turganidek, bulardan ayrimlari so‘zlashuv nutqidagidek talaffuz etilgan va 
aynan shunday qo‘llangan. 
Shu bilan birga, xalq nutqiga xos leksik vositalarni, so‘zlashuv nutqiga taalluqli ixcham 
jumlalarni, jonli so‘zlashuvga doir har xil ibora va jumla tuzilishlarini ham ko‘plab keltirish 
mumkin. Ammo shu bilan birga, 20-yillar gazetalari sahifalarida hozirgi o‘zbek adabiy tili 
grammatik qonuniyatlariga unchalik mos tushmaydigan ba’zi jumlalar va sarlavhalar ham 
uchraydiki, buni o‘sish davri qiyinchiliklari tarzida talqin etish lozim. 
Shuningdek, 20-yillardagi gazeta materiallari tili bilan hozirgi kun gazeta materiallari 
tilining ba’zi leksik va grammatik xususiyatlarini ayrim misollar orqali taqqoslab, quyidagi 
farqlarni kuzatish mumkin. Bu farqlar dastlab ayrim leksik vositalarni qo‘llashda ko‘zga 
tashlanadi. Ba’zi so‘zlar, asosan, ruscha-baynalmilal o‘zlashmalar, xalqqa hali tanish 
bo‘lmaganligi sababli, og‘zaki nutqda, hatto, jonli so‘zlashuvda qanday talaffuz etilgan bo‘lsa, 
gazeta tilida ham shundayligicha qo‘llangan: kurs, klub so‘zlari qurs, qulub, zavod so‘zi zavud, 
mart so‘zi mort, stol so‘zi ustol, budka so‘zi bo‘tka, stansiya so‘zi istansa va h.k. Demak, rus tili 
va u orqali qabul qilingan so‘zlar o‘sha davrda fonetik jihatdan qanday o‘zgartirib talaffuz 
qilingan bo‘lsa, shundayligicha gazetada yozilgan. Hatto, o‘zbek tilida avvaldan qo‘llanib 
kelingan ba’zi so‘zlar ham jonli so‘zlashuvdagi holatida yozilgan o‘rinlarni ham kuzatish 
mumkin. 
Ba'zi qo‘shimchalarning qo‘llanishi va yozilishida ham shakliy har xilliklar bor. 
Masalan, jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasi -g‘a shaklida ham, -ga shaklida ham faol qo‘llangan: 
olmasliklarig‘a, saylashg‘a, dehqonlarg‘a, jalb qilishg‘a, urushga qarshi turishga va boshqalar. 
Sifatdosh va boshqa ba’zi qo‘shimchalarning ishlatilishida ham har xillik bor: ishlab 
chiqarish joylari (fabrika va zavudlar) xili ko‘paygan va ishchilar bilan dehqonlar orasida 
anchagina yaqinlik bo‘lg‘on; ko‘p tayyorliklar bilan bo‘lg‘oni; o‘quvchilar tayyorlaydurg‘on 
kurslarda (1925); 5 prasant kamaytira olg‘on (1927); matlubot kapiratsiyasi to‘g‘risida 
chiqorilg‘on, likn shu kunda kuchini yo‘qotg‘on va bikor qiling‘on (1925). Hatto, bu 
qo‘shimchaning talaffuz asosidagi -kan shakli ham mavjud: “Haqiqatan, shu bahordayoq 
umumlashkan sektordagi ekin… (1930) Shuningdek, -lik qo‘shimchasiga nisbatan -liq  
qo‘shimchasi ancha faol qo‘llanganini ham kuzatish mumkin. 
Keltirilgan misollardan shu narsa anglashiladiki, 20-yillardagi gazeta nutqining 
orfografiyasi (so‘z va iboralarni, tovushlarni yozish)da, asosan, talaffuzga tayanilgan ekan. 
Bunga sabab imloviy mezonlarning, imlo qoidalarining yaxshi ishlab chiqilmaganligi, adabiy 
me’yorning qabul qilinmaganligi va yetuk mutaxassislar, olimlar, jurnalistlar hamda 
tarjimonlarning nihoyatda kamligi edi. 
Gazeta nutqining tezkorligi, ta’sirchanligini ta’minlash yo‘lidagi qiyinchiliklar asta-sekin 
bartaraf etila bordi. Keyinchalik ba’zi leksik vositalarning ma’lum matndagi o‘rni, vazifasi 
o‘zgardi. 25-30-yillardagi gazetalarda qo‘llangan yo‘l solmoq iborasi yo‘l qurmoq, bino yasamoq  
iborasi bino qurmoq, doklad yasamoq iborasi ma’ruza qilmoq kabi variantlar bilan almashtirildi. 
Ayrim maqolalarda xalqning hayoti, turmushi, hayot tarzi, turmush kechirishi, turmush 
sharoiti kabi ma’nolarni ifodalash uchun ro‘zg‘or so‘zi qo‘llanganini kuzatish mumkin. Hatto, 
bu so‘z quyidagi holatda boshqa ma’noda ham qo‘llangan: ro‘zg‘or bonkasi (1925)/ Hozir bu 

---

82 
so‘z (ro‘zg‘or) yuqoridagidek mavzularda turmushi, turmush sharoiti, iqtisodiy ahvoli, moddiy 
ahvoli, iqtisodiy hayoti, hayot tarzi, turmush darajasi kabi so‘z va iboralar bilan almashtirilgan. 
Ro‘zg‘or so‘zi faqat o‘zining dastlabki asl ma’nosida ro‘zg‘or, ro‘zg‘or tutish, ro‘zg‘or 
tebratish, uy-ro‘zg‘or kabi ma’nolarda qo‘llanadi. 
Bunday holatlar, ya’ni so‘z qo‘llash va grammatik vositalardan foydalanishdagi har 
xilliklar, shevaviy xususiyatlarning saqlanishi, jonli so‘zlashuvdagi talaffuzga va umuman 
og‘zaki talaffuzga xos qo‘llanishlar 20-30- yillar gazetalari tilida hali mavjud edi. Ammo bu 
farqlarni gazeta tilining nuqsoni deb bo‘lmaydi. Eng muhimi: bu holatlar gazetalarning jamiyat 
taraqqiyoti bilan bog‘liq holda rivojlanganini ko‘rsatadi, chunki adabiy til me’yorlari o‘sha 
davrda hali to‘la ishlanmagan edi.Turli yasovchi va o‘zgartuvchi qo‘shimchalarning 
qo‘llanishida singarmonizmga xos holatlar ko‘zga tashlanardi. Demak, mana shu 
qo‘shimchalarning (ba’zan ayrim leksik vositalarning ham) qo‘llanishidagi har xillik gazetaning 
kamchiligi emas, balki o‘sha davr yozma adabiy tili, jumladan, gazeta tilida ham davom etib 
kelgan an’anaviy kitobiylikning yuqori darajada saqlanib qolganligi va dialektal holatlar 
taqozosidir. Shuning uchun ham biz gazeta tilidagi bunday xususiyatlarni izlanish qiyinchiliklari, 
rivojlanish yo‘lidagi bosqichlar, gazeta tilining evolyutsion taraqqiyoti sifatida qarashni lozim 
topamiz. 
Xullas, 20-yillar gazetalari ham qadimdan yashab kelgan xalq tili boyligiga tayandi. Xalq 
tili imkoniyatlaridan unumli foydalangan holda, nutq vositalarini o‘z sahifalarida takror-takror 
qo‘lladi, ularni keng xalq ommasiga yoyishda faollik ko‘rsatdi.