Hamkorlik masalalari” mavzusidagi Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari
Download 5.91 Mb. Pdf ko'rish
|
Konferensiya materiallari 2022 tahrir yangi xatosiz (2)
|
229 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Intertextuality. (2015). Online Etymology Dictionary. Dictionary.com website: http://dictionary.reference.com/browse/intertextuality 2. Kristeva J.Bakhtine, le mot, le dialogue et le roman Texte. / J. Kristeva // Critique, 1967. T. 23, № 239, pp. 3. Rahmon Sh. Gullayotgan tosh. Toshkent: Yosh Gvardiya,1985. –B.56 4. Xolmonova Z.T Kompyuter lingvistikasi –Toshkent: Aktiv print, 2019.–B.112-114. 5. Xomidova M. Badiiy matn persepsiyasida intertekstuallik. Filol.fan. fals.dok.(PhD)…Diss. Toshkent, 2021. 6. Xudoyberganova D. Lingvokulturologiya terminlarining qisqacha izohli lug‘ati. - Toshkent: Turon zamin ziyo, 2015. –B.19. 7. Xudoyberganova D. Til.Tafakkur.Madaniyat. Ilmiy risola. -Toshkent: Nodirabegim, 2020.-B.103. XX ASR BOSHLARIDA ANTRAPONIMLAR TARAQQIYOTI DEVELOPMENT OF ANTHROPONYMS AT THE BEGINNING OF THE 20TH CENTURY Zarnigor Davronova Annotation. This article discusses the history of the study of anthroponymy and the problematic aspeots today Views on naming traditions were also analyzed. Key words: name, surname, nickname, time, andspace, learining weather, problematic. O‘zbek tili bugungi kunda o‘zbek millatining fikr almashuv quroli sifatida katta ijtimoiy vazifa ado etmoqda. O‘zbek tilining bugungi taraqqiyotida tilshunos olimlarimiz, yozuvchilarimiz, shoirlarimizning xizmatlari beqiyos. Ularning katta mehnatlari tufayli o‘zbek tilining ko‘pchilik sohalarida qat’iy normalar belgilandi, til birliklarining aloqa jarayonidagi lisoniy namunalari tafsiya etiladi. Til taraqqiyotidagi ko‘pgina masalalar ilmiy-nazariy asosga qo‘yildi. O‘zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi tilimiz leksikasini, uning grammatik qurilishini yanada chuqurroq va har tomonlama tadqiq qilish vazifasini qo‘ydi. XX asr boshlaridan keyingi davrlarda o‘zbek tilidagi atoqli otlar tizimini zamonaviy tilshunoslik usullarida tadqiq qilish ,ayniqsa, kuchaydi. Jumladan, yuqorida qayd qilganimizdek joy nomlari, kishi nomlari va boshqa sohalar bo‘yicha anchagina ilmiy maqolalar, dissertatsiyalar yozildi. Shunga qaramasdan, o‘zbek tilshunosligi bo‘yicha olib borilayotgan ishlarni yetarli deb bo‘lmaydi. Chunki : - til sathimizda atoqli otlar juda ko‘p, ularning barcha ko‘rinishlarini to‘plash bilan tarixiy taraqqiyotini o‘rganish lozim; - o‘zbek tilidagi qadimiy nomlarning nomshunoslikka oid lug‘atchilikdagi (onomastik leksikografiya) ilmiy tamoyillari ishlab chiqilgani yo‘q; - tarixiy nomlarning materiallari shu paytga qadar atroflicha, batafsil o‘rganilgan emas; - o‘zbek atoqli otlariga oid shu kunga qadar qilingan ishlarning deyarli barchasida nomlarning xususiyatlari tahlil qilinadi. XX asr jahon tilshunosligida onomastika yo‘nalishining mustaqil yo‘nalishlaridan biriga aylanib borayotgan davr hisoblanadi. Nomshunoslikka oid lisoniy hodisalarni yirik miqyosda tadqiq etuvchi mazkur soha XXI asrda yanada jadal suratlar bilan rivojlanib, fan oldiga yangi muammolarni qo‘ymoqda. Ana shunday muammolardan biri har bir asarda qo‘llanilgan onomastik materiallarni lingvistik jihatdan tadqiq etishdir. Dunyo tilshunosligida onomastika sohasining pragmalingvistik, lingvokulturologik, etnolingvistik va psixolingvistik xususiyatlarini yoritish soha taraqqiyotinini taminlaydigan muhim omillardan biri hisoblanadi. Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti unversiteti o‘qituvchisi 230 Dunyoning ko‘pgina mamlakatlarida nomlarni ilmiy o‘rganish keng yo‘lga qo‘yilgan, mazkur sohaga oid ko‘plab adabiyotlar, jurnallarning muntazam chop qilinishi, bir qator oliy o‘quv yurtlarida onomastika kurslarining o‘qitilishi fikrimizning isbotidir. Jamiyatdagi ijtimoiy siyosiy iqtisodiy, ma’naviy – ma’rifiy o‘zgarishlar onomastika sohasining yangi zamonaviy ilmiy nazariy yo‘nalishlarini belgilashni kam o‘rganilgan yoki alohida tadqiq etilmagan onomastik birliklarni ham o‘rganishni kun tartibiga qo‘yilmoqda. XX asrda, ya’ni Sho‘rolar davrida o‘zbek tili antroponimlariga, umuman atoqli otlar tizimiga munosabatning ko‘pgina salbiy tomonlari mavjud edi: - ittifoqda bir qator millat va xalqlar kabi o‘zbeklar ruscha familiya, ota ismga zo‘rlab o‘tkazilgan va ular uch shaklli Sistema deb nomlanar edi. Masalan, Tursunova Gulchehra Berdiyevna, Sharipov Tursin To‘xtabayevich kabi shaxsning shaxsiy hujjatlarida o‘zbekcha yozuv uchun ham maxsus joy ajratilmagan edi. Shaxs nomi mavjud hujjatlarda faqat rus tilida yozilardi. Qayd qilingan xatolar o‘zbek fuqarolari ism-shariflarini faqat ruscha imloda yozish holatini tug‘dirdi va o‘zbekcha ismlarning milliy talaffuz shaklini buzib aytish va yozishga zamin hozirladi. Rus tilidan va u orqali chet tillar onomastikasidan kirib kelgan ismlarni o‘zbek qizlari va o‘g‘illariga berish udum bo‘ldi (Klara Svetlana, Marat va boshqalar ). Bunday ismlarni “Internatsional nomlar” (baynalmilal ismlar) deb maqtalardi. Shuningdek, Kolxozbek, Savxozbek, Saylovboy, Maya kabi islar “sovetizimlar” o‘zbek onomastikasining yangi qatlami sifatida ma’qullanardi. Bu o‘rinda shuni takidlash kerakki, keyingi yillarda o‘zbeklar “otchaestvo”ning Ruscha shaklidan voz kechishib uni ota ismidan keyin “o‘g‘li” “qizi” so‘zlarini keltirish orqali yozishadigan bo‘lishdi: Ermatov Ravshan Turdiqul o‘g‘li, Ermatova Dilbar Turdiqul qizi kabi. Bu tip nomlashda maxsus qo‘shimchalar orqali (- ovich, - ovna, - evich, - evna ) mustaqil atoqli ot onomastik birlik bo‘lgan ota ism barham topadi va shaxsning kimning farzandi ekani analitik usulda ifodalaniladi. Antroponimlar til taraqqiyoti bilan bog‘liq ravishda o‘sadi va rivojlanadi. Jamiyat hodisalari bilan bog‘liq holda yangi ismlar paydo bo‘ladi, ayrimlari eskirib iste’moldan chiqadi, biror ism kishilarga 50-100 yil davomida berilmasa, u eskirishi yoki unitilishi mumkin. Jumladan, ayrim tarixiy asarlarda biz uchun g‘ayritabiiy, eskirib qolgan qolgan ismlar uchrab turadi. Bu o‘rinda xalq og‘zaki ijodi namunalarida qo‘llanilgan ismlar o‘zining barqarorligi bilan ajralib turishini qayd qilmoq lozim, chunki dostonlar og‘izdan og‘izga, avloddan avlodga ko‘chib yurganligi, doimiy aytilib va tinglanib kelinganligi uchun ularda eskirgan ismlar deyarli uchramaydi. Xuddi shuningdek, jamiyat taraqqiyotiga bog‘liq ravishda yangi ismlar ham paydo bo‘ldi. Jumladan, o‘zbek tilida, sobiq sovet tuzimi bilan bog‘liq qator nomlar paydo bo‘lishi bunga misol bo‘la oladi : Marks, Mels, Tel’man va boshqalar… Umuman olganda, salbiy bo‘lgan bu an’ananing yuzaga kelishida ismlar va ism qo‘yish odatlari hukmron mafkuraning ma’lum darajada va matbuotning aralashuvi ham o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Bunday aralashuv 30-yillardayoq yuzaga keldi, masalan, “Yorqin hayot” jurnalining 1937-yil 9- sonida “Biz topgan otlar” sarlavhasi ostida 107 ism ro‘yxati berilgan va bu nomni o‘zbeklarning o‘g‘il va qizlariga qo‘yish uchun tavsiya qilingan. Bu ro‘yxatga o‘zbek xalqi uchun an’anaviy bo‘lgan ko‘p ismlar kiritilmagan holda Vansetti, Darvin, Dinamo, Klara, Rinat, Elburs kabi ismlar tavsiya etilgan. Bunday holat 1960-1970-yillarga kelib yana avj oldi. Bunday harakatlar, albatta, o‘sha davr tuzimining yo‘rig‘i edi. Shu harakatlar ma’lum muddat o‘zbek ismlari doirasini torayib ketishiga sabab bo‘lgan desak, adashmaymiz. Bundan tashqari, bolani nomlashda zaruriy rasm -rusumlar, milliy an’analarning unitilishiga olib keladi. Muhammadqul Jomurod o‘g‘li Po‘lkan baxshining ham bunday “Po‘lkan” deb taxallus tanlashida ruslarning ta’sirini ko‘rishimiz mumkin. Oktabr inqilobidan keyin, Po‘lkan shoir ko‘plab hamyurtlari kabi sovuq Sibir o‘rmonlariga mardikorlikka safarbar qilinadi. Ma’lumotlarga qaraganda, Muhammadqul “Po‘lkan” taxallusini mardikorlikda yurgan paytida tanlagan. Bu jumla “polk” so‘ziga “an” qo‘shimchasi qo‘shiluvidan hosil bo‘lgan degan qarashlar bor. Boshqa ma’lumotlarga ko‘ra “Po‘lkan” qadimgi mo‘g‘ulchada “ulug‘”, “katta” ma’nolarini anglatadi. Baxshi shoir shu sababli bu so‘zni taxallus sifatida qabul qilgan bo‘lishi mumkin. 231 XX asrda, ya’ni ruslarning hayotimizga tasir doirasi kengayganligi tufayli ba’zi milliy ismlarning shakllarida loqaydliklarga duch kelyapmiz. Ba’zi o‘zbekcha nomlarning ruscha buzilgan shaklini “ijod qilish”da ko‘rinadi. Natijada ba’zi ota-onalar o‘z farzandining, yoshlar esa o‘z do‘stlari, o‘rtoqlarining aka-ukalarining ismlarini Alik (Alisher, Ahmad) Gulya (Gulnora, Gulandom) Sasha (Sobir, Sadriddin) Raya (Rohila, Ruxsora) va boshqa shakllarda buzib aytishadi. Bunday “nombuzarlik” ona tiliga nisbatan hurmatsizlik deb tushuniladi.Yuqoridagi ismlar haqida Said Ahmad “Shu yili tug‘ilgan qizlarga Stalina, o‘g‘il bolalarga esa Mels, Marlen degan ismlar qo‘yilardi deb yozgan XX asrning 20-30- yillarida o‘zbeklarning familiyalari, asosan, Ahmad Fozil o‘g‘li, Hakima Fozil qiz tarzida yuritiladi. Shuningdek, bu davrda ziyolilar orasida qisman sodda Hamza Hakimzoda Niyoziy, iy, viy, iya, viya Abdulla Avloniy Mirzakalon Ismoiliy, Mazayana Alaviya qo‘shimchalari orqali ism va familiyalar yasalgan. Ba’zida qo‘shimchalarsiz ham yasalgan: Sulton Jo‘ra, Salim Karim, Parda Tursun va b. XX asrning yorqin ijodkorlaridan Abdulla Avloniy asarlaridagi ismlarida xalqona, sharqona udum va fazilatlar saqlangan. Har bir ismning asoschisi bu, albatta, xalqdir. Zero, ismlarda o‘zligimiz, milliyligimiz aks etadi. Nomshunos olim E.Begmatov ta’biri bilan aytganda, kishi ismlari - bu xalqimiz tarixi, madaniyati va ma’naviyati, etnografiyasi,ruhiyati, milliyligi hamda o‘zligini anglash bilan bog‘liq tushunchalar mujassam bo‘lgan beqiyos, ulug‘ manbadir. Mana shu e’tiroflar tufayli ismlar turli xil qadimiy e’tiqodlar, diniy-falsafiy fikrlar va milliy xususiyatlarni o‘zida mujassam qilgan holda avlodda avlodga o‘tib kelmoqda. Xullas, antroponimlar qadimgi tarix qaridan biz tomon yetib kelgan o‘tmish ajdodlarimizning bolani nomlash bilan bog‘liq orzu-umidlari haqida ma’lum bo‘lgan qarashlari haqida bizga ma’lumotlar beruvchi lisoniy vositadir. XX asr davri ijodkorlari asarlari, leksik jihatdan boy bo‘lib, ularda hozirgi kunda faol qo‘llanilayotgan so‘zlar bilan bir qatorda, tarixiy qatlamga xos lug‘aviy birliklar ham uchraydi. Ana shunday qatlamlardan biri kishi ismlaridagi antropoindikatorlardir. Ularda xalq ijodi, tafakkuri, ong- u shuurining izlari saqlanib qolganligi ko‘rinadi. Abdulla Avloniy asarlaridagi antroponimlarda tasvirlanayotgan davr, zamon, tarixi, holati mujassamlashtirilgan, ularda antroponimlar nafaqat nominativ, balki stilistik vazifani ham bajargan. Antroponimlarga qo‘shilib kelgan indikatorlar ta’sirchanlikni oshirishga xizmat qilgan. Ijodkorlar antroponim va antropoindikatorlarni qo‘llashda o‘ziga xos uslubni qo‘llagan. Adiblar antroponimlar, antropoindikatorlar kabi barcha unsurlardan o‘z o‘rnida foydalana olgan va bu bilan o‘z uslubini ko‘rsata bilgan. Shoirlarning turli davrlarda yaratgan asarlari til jihatidan bir-biridan farqlanadi. Ijtmoiy hayot taraqqiyoti, undagi o‘zgarishlar, yozuvchi dunyoqarashining boyishi va o‘zgara borishi yaratgan adabiy asarlarning tiliga ta’sir etmay qolmaydi. Shuning uchun ham badiiy asar tili o‘rganilar ekan, shu asarni yozuvchining boshqa asarlari bilan qiyoslash, o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash zarur. Adib ijodiy tilini o‘rganishda shu davr tarixiy sharoitini ko‘rib chiqish bilan birga yozuvchining siyosiy-adabiy hayotdagi qaysi yo‘nalishga mansubligi, uning dunyoqarashi va zamondoshlarining hamda o‘tmish ijodkorlarining unga bo‘lgan ta’sirini, shuningdek, asarning yozilish jarayonini e’tibordan chetda qoldirib bo‘lmaydi. Ko‘rib o‘tganimizdek, til juda serqirra hodisa. Shuning uchun ham tilni xalq hayoti bilan bog‘liqlikda o‘rganish lozim. Buning uchun bizga birinchi navbatda badiiy asarlar yordam beradi. Badiiy asardagi onomastik birliklar, xususan, antoponimlar ham mana shu millat, xalq hayoti va o‘tmishidan olingan, unda o‘z aksini topadi. Xuddi shuning uchun ularni o‘rganish va tadqiq qilish muhimdir. Bu orqali biz o‘z milliyligimiz, tariximizni bilish va anglashda yana bir qadam oldinga siljiymiz. Biz o‘ylaymizki, XX asr ijodkorlarining o‘lmas merosi bizga ana shu bir qadam oldinga harakat uchun juda katta yordam berdi. Badiiy asar tilidagi antroponimlar tadqiq qilish bir tomondan tilshunoslikning antroponimika sohasi uchun ahamiyatli bo‘lsa, ikkinchi tomondan tilshunoslikdagi eng dolzarb masalalaridan biri – badiiy asar tili va yozuvchi uslubi muammosiga ma’lum bir aniqliklar kiritishi bilan ahamiyatlidir. Badiiy asar tilida qo‘llaniladigan antroponimlarni o‘rganish o‘zbek tili tarixida antroponimlarning o‘rnini belgilash, bugungi kunga qadar qanday fonetik, leksik va grammatik holatlarni boshdan 232 kechirganligi, semantik taraqqiyoti to‘g‘risida ma’lum bir xulosalar chiqarish mumkin bo‘ladi. Bu, albatta, masaladan ko‘zlangan bir maqsad bo‘lsa, ikkinchi maqsad antroponimning badiiy asar tilida qo‘llanishini o‘rganish bilan uning badiiy asar tilidagi roli belgilanadi. Antroponimning matndagi uslubiy qiymati, bajarayotgan vazifasi asar g‘oyasini ochib berishdagi xizmatini aniqlash orqali shu asarning lingvostilistik xususiyati, asar muallifining individual uslubi haqida so‘zlash mumkin bo‘ladi. Abdulla Avloniyning hikoyalaridagi antoponimik shakllar, xususan, Kamol, Davron, Muhammad kabi ismlar bizning o‘zligimizni yo‘qotmagan, milliylikdan chekinmagan holda tanlangan. Antropoindikatolardan foydalanish ham ijodkorning o‘ziga xos uslubidir. Ijodkor antropoindikatorlar orqali o‘zining qahramonlari haqida qandaydir ma’lumot beradi, ularga bo‘lgan munosabatiga ishora qiladi. Bundan tashqari, antropoindikatorlardan foydalanish ijodkorni kitobxonga yaqinlashtiruvchi vositalardan biridir. Abdulla Avloniy asarlarida boshqalarga o‘xshamagan ayollar va erkaklarga nisbatan bir xil ismlardan Sarvar, Jamol va Xushvaqt ismlarini qo‘llaganligini ko‘rishimiz mumkin, bizning fikrimizcha, asardagi antroponimlar katta ahamiyat kasb etadi. Demak, adib hikoyalarida antroponimlardan nafaqat obrazning xarakter xususiyatini ochib berish uchun, balki shunchaki uni nomlash uchun ham foydalangan ekan. To‘g‘ri, ijodkorlar doim ham ismdan qandaydir uslubiy vosita uchun emas, balki nominativ vazifa, ya’ni qahramonni atash uchun ham foydalanishi mumkin. Yuqoridagi mulohazalardan ayon bo‘ladiki, o‘zbek tilidagi antroponimlarning mavjud tiplari ularning hajmi va chegarasi hozirga qadar belgilangan emas. Professor E.Begmatov aytganidek: «Atoqli otlarni har tomonlama o‘rganish o‘z tadqiqotlarni kutmoqda. Download 5.91 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|