Hamkorlik masalalari” mavzusidagi Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari

“BOBURNOMA” DA “VAQT” KONSEPTINI IFODALOVCHI O‘Z QATLAM 
SO‘ZLARI 
IN "BOBURNOMA" THERE ARE WORDS OF THEIR OWN LAYER EXPRESSING 
THE CONCEPT OF “TIME” 
Iroda Mamarajabova 

 
 
Annotation. The term concept today forms the basis of modern linguistics. The term 
concept is the main subject of linguistic fields such as cultural linguistics, cognitive linguistics. 
Disclosure of the cultural life, mental and national characteristics of a nation on the basis of a 
certain concept is the basis of these sciences. Until now, linguistics has been divided into 
concepts such as peace, woman, beauty, happiness, time, family, and they are studied in different 
ways, in different languages. In particular, the concept of time is one of the most important areas 
of research for linguists. In Uzbek linguistics, one of the most important tasks is the study of the 
concept of time. In the Uzbek language, the concept of time is expressed by various linguistic 
means. Texts, phraseological units, proverbs and sayings, lexical units are its main forms of 
expression. Among these means of expressing the meaning of time in the Uzbek language with 
the help of these forms, vocabulary is especially important. In our language, the concept of time 
is expressed by various groups of words, singular and plural nouns, words belonging to their 
own and assimilated layer. In this article, we will focus on some of the words in the Boburnoma 
that describe the concept of time. 
Key words: concept, time, word, phrase, proverb, text, own layer, mastered layer. 
 
Keyingi yillarda o‘zbek tilshunosligida jahon tilshunosligidagi ko‘plab yangi-yangi 
yo‘nalishlar kirib kelmoqda. Xususan, lingvokultirologiya, kompyuter ligvistikasi, 
pragmalingvistika, psixolingvistika, neyrolingvistika kabilarni shular jumlasiga kiritib o‘tishimiz 
mumkin. Buning natijasi o‘laroq yangi terminlar ham ilmiy iste’molda ishlatilmoqda. Shulardan 
biri “konsept”dir. Konsept atamsining etimologiyasi lug‘atlarda shunday keltiriladi: 

Alisher Navoiy nomidagi ToshDO‘TAU tayanch doktoranti
 

---

440 
Konsept lotincha so‘zdan olingan bo‘lib, “fikr, tushuncha” degan ma’nolarni bildiradi. Konsept 
ma’lum belgi haqidagi bilim, ya’ni ma’lum narsa, hodisa haqidagi tushunchamiz mazmunidir. 
Shuningdek, konseptga turli ta’riflar beriladi. Kognitiv tilshunoslikda konsept insonning bilimi 
va tajribasini, mental leksikasini, butun olam manzarasini, miyaning konseptual va til tizimini, 
insonning ruhiyatini ifodalovchi vosita sifatida o‘rganiladi.
Ingliz lug‘atida general notion deya ta’rif keltiriladi[Homby, 1974, 176]. Bunda konsept 
andazaga, stereotipga, umumqabul qilingan fikr, nuqtai nazarga yaqin turadi. 
Yirik tilshunos olim N.Mahmudov “Tilning mukammal yo‘llari tadqiqini izlab...” nomli 
maqolasida lingvolulturologiyada konseptning o‘rganilishi xususida to‘xtalib, shunday yozadi: 
“Lingvokulturologik tadqiqotlarda aynan konseptning ifodalanishi muammolariga juda katta 
e’tibor qaratilmoqda, internet materiallari bilan tanishganda, masalan Rossiyadagi tilshunoslikda 
bu yo‘nalish nihoyatda keng tarqalganini ko‘rish mumkin, bu boradagi ishlarni sanab, sanog‘iga 
yetish mushkul. Hatto so‘nggi yillarda yoqlangan nomzodlik dissertatsiyalarining juda katta 
qismi aynan u yoki bu tilda konseptning lingvokulturologik tadqiqiga bag‘ishlangan” 
[Mahmudov, 2012, 5-9]. Shu jumladan, o‘zbek tilida ham konsept doirasida ancha ishlar amalga 
oshirilmoqda.
Vaqt haqidagi turli qarashlarning tadrijiy taraqqiyoti zamonaviy vaqt tushunchasining 
aniqlanishiga olib keldi. Unga ko‘ra vaqt (fazo bilan birga) materiyaning mavjudlik shakli bo‘lib, 
moddiy jarayonlarning turli bosqichlari, bir-biridan ajralganligi, ularning davom etishi, 
rivojlanishini bildiradi. Vaqtning belgilari sifatida esa bir o‘lchamlilik, qaytarilmaslik, 
cheksizlik, davomiylik, uzluklilik, bo‘linuv ekanlik, ketma-ketlik bir xillilik kabi xususiyatlar tan 
olinadi[Философия луғати, 1976, 60-63 ].
Tilda vaqtni ifodalovchi leksik, morfologik, sintaktik kabi ifoda tizimlariga ega bo‘lgan 
ko‘p bosqichli temporal maydon mavjud. Biz ushbu kichik tadqiqotimizda “vaqt” konseptining 
o‘zbek tilida ifodalaydigan o‘z qatlamga oid leksik birliklar xususida fikr yuritamiz.