Hamroqulov xushbaxt sadriddinovich xalqaro moliya munosabatlari barqarorligini

III-BOB. XALQARO MOLIYA MUNOSABATLARIDA MAMLAKAT 
VALYUTA SIYOSATINING AHAMIYATI VA O`ZBEKISTON 
RESPUBLIKASINING  XALQARO MOLIYA  MUNOSABATLARIDAGI 
ISHTIROKI 
 
3.1. O’zbekiston respublikasi valyuta siyosatining asosiy jihatlari, valyuta 
siyosati doirasidagi amalga oshirilgan ishlar tahlili 
Davlat  mustaqilligiga  erishilishi  bilan,  O‘zbekiston  Respublikasi  oldida 
inflyatsiya  jarayonlari  va  ishlab  chiqarish  tushkunligiga  barham  berish,  bozor 
talablariga javob beradigan moliyaviy tizimni vujudga keltirish, xalqaro valyuta va 
savdo  tizimiga  integratsiya  qilinishga  yo‘naltirilgan  makroiqtisodiy  islohotlarni 
amalga oshirishga oid murakkab masalalar paydo bo‘ldi. 
Ushbu  ko‘rsatkichlarga  erishishni  ta‘minlashda,  O‘zbekiston  Respublikasi 
Markaziy  banki  asosiy  o‘rinlardan  birini  egallamoqda.  Chunki,  pul  muomalasini 
tartibga  solish,  kredit-bank  sohasini  nazorat  qilish,  qat‘iy  pul-kredit  va  valyuta 
siyosatini  amalga  oshirish  uning  funktsiyalariga  kiradi.  Valyuta  tartibotlari, 
xalqaro  valyuta  bozorlari,  rivojlanayotgan  va  sanoati  rivojlangan  mamlakatlarda 
qabul  qilingan  valyuta  kurslarini  qo‘llash  uslublari  masalalariga  bag‘ishlangan  bir 
qator  tadqiqotlar  mavjud.  Bu  esa,  ma‘muriy-buyrukbozlik  tizimidan  bozor 
iqtisodiyotiga  o‘tish  jarayoni  kabi  o‘ziga  xos  bir  hodisani  boshidan  kechirayotgan 
O‘zbekiston Respublikasi uchun katta qiziqish uyg‘otadi. 
O‘zbekiston  Respublikasida  amalga  oshirilayotgan  valyuta  siyosati,  bevosita 
hukumat  tomonidan  ishlab  chiqilgan  islohotlar  strategiyasiga  muvofiq  holda  olib 
borilmoqda.  Davlat  tomonidan  valyutaviy  huquqlarni  himoyalashga  doir 
mustahkam  qonunchilik  va  institutsional  asosni  yaratish bo‘yicha  chora-tadbirlarni 
kurgan  holda  -  davlat  bosh  islohotchi  sifatida  faoliyat  ko‘rsatmoqda.  Bu 
shuningdek,  valyuta  bozori  infratuzilmasini  yaratishga  doir  aniq  maqsadga 
yo‘naltirilgan  siyosatning  amalga  oshirilishida  ham  namoyon  bo‘lmoqda.  Shu 
tarzda, davlat islohotlarning murakkab bosqichlarida islohotlarni amalga oshirishga 

77 
 
 
kodir  bo‘lgan  yetakchi  kuch  ekanligini  ko‘rsatmoqda.  Davlat  shuningdek,  bir  qator 
maxsus  davlat  organlarini  tashkil  etish  yo‘li  bilan  islohotlarni  tartibga  solishni 
amalga oshirmoqda. Albatta, Markaziy bank davlat banki sifatida bu borada muhim 
o‘rin tutadi. 
Joriy    yilda    ichki    shart-sharoitlar    milliy    iqtisodiyotning  barqaror    o‗sishini  
qo‗llab-quvvatlovchi    xarakterga    ega    bo‗lsa,    tashqi  iqtisodiy  vaziyat,  aksincha, 
nisbatan noqulay shakllanmoqda.  
Xususan,   2018    yilning   yanvarь-sentyabr    oylarida  O‗zbekistonning   asosiy  
savdo    hamkorlari    hisoblangan    davlatlarda  iqtisodiy  o‗sish  sur‘atlarining  2017 
yilning  mos  davridagi  o‗sishga  nisbatan  pasayishi    respublikamizda  ishlab 
chiqarilayotgan  mahsulot  va    xizmatlarning    eksporti    hajmining    oshishini  
sekinlashtiruvchi omil bo‗lib xizmat qildi. 
Rasmiy    ma‘lumotlarga    ko‗ra,    joriy    yilning    yanvar-sentyabr  oylarida  
iqtisodiy    o‗sish    sur‘atlari    Rossiyada    1,8    foizdan  1,6    foizgacha,    Xitoyda    6,8  
foizdan    6,5    foizgacha,    Qozog‗istonda  4,3    foizdan    4,2    foizgacha,    Turkiyada  
10,6    foizdan    5,2    foizgachahamda  Qirg‗izistonda  4,3  foizdan  1,2  foizgacha 
pasaygan. 
Shuningdek,    mazkur    davrda    respublikamizning    asosiy    savdo  hamkorlari  
hisoblangan  davlatlar  milliy  valyutalarining sezilarli  darajada  qadrsizlanishi  ham  
tashqi  iqtisodiy  shart-sharoitlarning noqulay shakllanishiga o‗z ta‘sirini o‗tkazdi. 
Jumladan,    dollar    indeksining    oshishi    hamda    Rossiyaga  nisbatan  yangi 
sanktsiyalarning  kiritilishi  natijasida  Rossiya  rubli  AQSh    dollariga    nisbatan    15  
foizga    hamda    ushbu    davlat  iqtisodiyotiga  bog‗liqlik  darajasi  yuqori  bo‗lgan 
Qozog‗iston tengesi 9,2  foizga  qadrsizlandi.  Shuningdek,  ushbu  davrda  AQSh  
dollariga  nisbatan  Xitoy  yuani  6,5  foizga  va  Turkiya  lirasi  qariyb  60  foizga 
qadrsizlandi.  Yuqoridagi  valyutalarning  qadrsizlanishi  va  respublikamizda 
inflyatsiya    darajasining    mazkur    mamlakatlardagi    ko‗rsatkichlarga  nisbatan  
sezilarli  darajada  yuqori  bo‗lishi  natijasida  so‗mning
 
real effektiv almashuv kursi 
qariyb 15 foizga mustahkamlanishi kuzatildi. 

78 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3.1-rasm. Asosiy savdo hamkor davlatlar milliy valyuta kurslarining 
AQSh dollariga nisbatan o‘zgarish dinamikasi
30
 
 
Inflyatsiyani    amaliyotda    ifodalashda    keng    qo‗llaniladigan  ko‗rsatkich  
iste‘mol  narxlari  indeksi  (INI)  hisoblanadi. 2018  yildan  boshlab  O‗zbekiston  
Respublikasi  Davlat  statistika qo‗mitasi  iste‘mol  narxlari  indeksini  hisoblashda  
o‗zgarmas  vazn usulidan  foydalanmoqda.  Iste‘mol  narxlari  indeksi  kundalik  
iste‘mol  tovar  va  xizmatlari  narxlarini  o‗zida  aks  ettirgani sababli inflyatsiyani 
yaqqolroq namoyon etadi.  
Mamlakatimizda    2018    yilning    birinchi    yarim    yilligida  nisbatan  yuqori 
inflyatsion  bosim  kuzatildi,  bu  asosan  aprel-may  oylarida    yoqilg‗i-energetika  
mahsulotlari  narxlarining oshirilishi,  o‗tgan  yilga  nisbatan  ob-havoning  nisbatan  
qurg‗oqchil  kelishi    va    o‗tgan    yillarda    inflyatsiya    bazasining    pastligi    bilan 
izohlanadi.    Bunda    so‗m    almashuv    kursining  mustahkamlanishi,    mintaqadagi  
davlatlar    bilan    savdo    iqtisodiy  aloqalar    jadallashishi,    shuningdek,    import  
hisobiga    bozorlarning  ijtimoiy    ahamiyatga    ega    ayrim    mahsulotlar    bilan  
to‗yinganligi inflyatsiya    sur‘ati    yanada   tezlashishining    oldini   olishga    ma‘lum 
                                                           
30
 Mazkur davlatlar markaziy banki ma‘lumotlari asosida 

79 
 
 
darajada  xizmat  qildi.
 
Yoz    oylarida    meva-sabzavot    mahsulotlarining    sezilarli 
arzonlashishi  hisobiga  keyingi  oylarda  yillik  inflyatsiya  darajasi  pasayib    bordi.  
Agar    2017    yilning    iyun-avgust    oylarida    meva-sabzavotlar    narxlari    oshishi 
inflyatsiyani    keltirib    chiqaruvchi  asosiy    omil    (drayveri)    bo‗lib,    ularning  
umumiy    inflyatsiyadagi  hissasi  o‗rtacha  5  foiz  bandni  tashkil  etgan  bo‗lsa,  2018 
yilning mos davrida ushbu ko‗rsatkich 0,6 foiz bandni tashkil etdi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3.2-rasm. Yillik inflyatsiya va uning tarkibi o‘zgarishi dinamikasi
31
 
 
Jahon    iqtisodiyoti    va    xalqaro    moliya    bozorlaridagi    holat  hamda  nufuzli  
markaziy banklar tomonidan olib borilayotgan pul-kredit  siyosatidagi  noaniqliklar  
rivojlanayotgan    davlatlarda  samarali    soliq-byudjet    va    pul-kredit    siyosatini 
yuritishni murakkablashtirmoqda. 
Shuningdek,    dunyoning    etakchi    import    va    eksport    qiluvchi  mamlakatlari  
tashqi  savdo  aloqalaridagi  keskinliklar  hamda Rossiya  va  dunyoning  bir  qator  
                                                           
31
 Davlat  statistika  qo‗mitasi  ma‘lumotlari  asosida  Markaziy  bank  
hisob-kitoblari 

80 
 
 
neftь    eksport    qiluvchi    davlatlarga  AQSh    hukumati    tomonidan    qo‗llanilgan  
iqtisodiy    sanktsiyalar  rivojlanayotgan    mamlakatlarga    xalqaro    investitsiya  
oqimlarining  kechikishiga    va    pirovardida    ular    milliy    valyutalarining 
qadrsizlanishiga olib kelmoqda. 
Jumladan,    joriy    yil    boshidan    davom    etib    kelayotgan    AQSh    va  Xitoy  
savdo    munosabatlarining    keskinlashuvi    hamda    2018    yilning  o‗zida    AQSh  
Federal    rezerv   tizimi    tomonidan   qayta    moliyalash stavkasining   uch   marotaba  
oshirilishi
32
  dunyoning    boshqa    markaziy  banklarini    o‗z    pul-kredit    siyosati  
yo‗nalishini  qaytadan  ko‗rib chiqishga undamoqda va bu ushbu markaziy banklar 
tomonidan  neytral  ahamiyatdagi    pul-kredit    siyosati    olib    borilishini 
qiyinlashtirmoqda. 2018  yilning  10  oyi  yakunlari  bo‗yicha  AQSh  dollar  indeksi 
5,4 foiz bandga ko‗tarildi va aksariyat valyutalarga nisbatan  qadri oshdi (3.3 -rasm). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3.3-rasm.
 
AQSh dollari indeksi va AQSh dollarining so‘mga nisbatan o‘rtacha 
oylik almashuv kursi
33
 
                                                           
32
 Ma‘lumot uchun FRT  joriy yilning 22 mart, 14 iyunь va  27 sentyabrь kunlari qayta moliyalash stavkasi  (fed  fund  
rates)  1,5  foizdan  2,25  foizgacha  oshirgan  bo‗lsa,  Angliya  banki  2018  yil  2 avgustda stavkani 0,75 (0,25 
bazaviy bandga) foizga ko‗tardi. 
33
 Markaziy bank 

81 
 
 
Jumladan,    dollarning    qiymati    Buyuk    Britaniya    funtiga  nisbatan    5,9  
foizga,  Xitoy  yuaniga  nisbatan  7,5  foizga,  Rossiya rubliga  nisbatan  16,2 foizga, 
Janubiy Afrika randisiga  nisbatan19,1  foizga  va  Argentina  pesosiga  nisbatan  96  
foizga  o‗sdi.  Buni AQShda investitsion faollikning tiklanishi va FRT tomonidan 
pul-kredit    siyosatining    normallashtirilishi    hisobiga    joriy    yil  yakunlari  bo‗yicha 
so‗nggi    10  yil  mobaynida  kuzatilgan  eng  yuqori  o‗sish  ko‗rsatkichi  bo‗lishi 
to‗g‗risidagi  kutilmalar  bilan  izohlash  mumkin.Tahlillar    shuni    ko‗rsatmoqdaki,  
O‗zbekiston    moliya    bozori  xalqaro    moliya    bozorlariga    kuchli    integratsiya  
qilinmagan    bo‗lsa-da,  tashqi    savdo    hamkor    mamlakatlar    milliy    valyutalari  
kurslari orqali  dollar  indeksining  o‗zgarishi  milliy  valyuta  –  so‗mning almashuv 
kursiga ma‘lum muddat kechikish bilan ta‘sir ko‗rsatadi. 
Joriy  yilning  10  oyida  valyuta  almashuv  kursi  dinamikasi iqtisodiyotning  
fundamental    faktorlari    va    tashqi    omillar,  jumladan,    iqtisodiy    agentlarning  
inflyatsion    va    devalvatsion  kutilmalari,  to‗lov  balansi  joriy  hisoblar 
hisobvarag‗ining  holati  va    xorijiy    valyutadagi    kreditlarga    bo‗lgan    talabning  
oshishi  ta‘sirida    vujudga    kelgan  talab    va  taklif  holatidan    kelib    chiqqan  holda 
shakllanib,  o‗zining  o‗rtacha  qiymatidan  deyarli  uzoqlashmadi.  Mazkur    davrda  
dunyoning    aksariyat    rezerv    valyutalari    hamda  mamlakatimizning    savdo  
hamkorlari  milliy  valyutalari  kurslari AQSh  dollariga  nisbatan  qadrsizlanishiga  
qaramasdan,  milliy valyuta  almashuv  kursi  oldingi  yillarda  kuzatilgan  doimiy 
devalьvatsiya  tendentsiyasidan  farqli  ravishda  turli  xil yo‗nalishdagi dinamikaga 
ega bo‗ldi.  
2018  yilning  yanvarь-iyulь  oylarida  valyuta  kursi  dinamikasi  asosan  
mavsumiy  omillar  ta‘sirida  shakllandi.  Bunda  yanvarь oyida  eksport  tushumlari  
va  xalqaro  pul  o‗tkazmalari  hajminingnisbatan kam bo‗lganligi sharoitida milliy 
valyuta  almashuv  kursi  8139  so‗m/dollardan  8247  so‗m/dollargacha  pasaydi.Shu  
bilan  birga,  mart-iyulь  oylarida  eksport  va  xalqaro  pul o‗tkazmalaridan  valyuta  
tushumlarining  oshishi  natijasida  so‗mning almashuv  kursi  teskari  dinamikaga  
ega   bo‗lib,   birinchi    avgust holatiga 7781 so‗m/dollargacha qadri oshdi.  Bundan 

82 
 
 
tashqari,  chet  el  valyutasidagi  kreditlar  hajmining  tez  sur‘atlarda    o‗sishi    va  
dollarlashuv    darajasining    pasayishi    ichki  valyuta    bozoridagi    xorijiy    valyutaga  
bo‗lgan    talabning    qisman
 
qondirilishiga    xizmat    qildi.    Shuningdek,    milliy  
valyutadagi  muddatli    va    jamg‗arma    depozitlar    hajmining    oshishi    ham    so‗m 
almashuv kursining shakllanishiga ta‘sir ko‗rsatdi. 
Joriy    yilning    avgust    oyidan    boshlab    tashqi    omillarning  almashuv    kursi  
dinamikasiga    ta‘siri    kuchaydi.    Hisob-kitoblarga  ko‗ra,    asosiy    savdo    hamkor  
davlatlar    valyutalari    kurslarining  keskin  o‗zgarishi  so‗m  almashuv  kursiga    bir 
oydan  uch  oygacha  bo‗lgan  muddatdan  so‗ng  o‗z  ta‘sirini  ko‗rsatadi.  Yuqorida 
keltirilgan  omillar  ta‘sirida  2018  yilning  avgust  oyidan    boshlab    so‗m    almashuv  
kursining  ichki  valyuta  bozoridagi sharoitlarga javoban o‗zgarishi kuzatilib, joriy 
yilning  1  oktyarbь  va    1    noyabrь    holatlariga    mos    ravishda    8184    va    8247  
so‗m/dollarni tashkil etdi (yil boshida – 8139 so‗m/dollar). 
Milliy    valyutaning    qadrsizlanishi    ichki    narxlar  shakllanishiga    ma‘lum  
darajada    ta‘sir    ko‗rsatadi.    Markaziy    bank  hisob-kitoblariga    ko‗ra,    so‗m  
almashuv    kursining    bir    foizga  qadrsizlanishi    yillik    inflyatsiya    sur‘atining  
o‗rtacha  0,2  foiz bandga tezlashishiga olib keladi. 
2018    yilning    sentyabrь    oyidan    boshlab    O‗zbekistonning    asosiy  savdo  
hamkor  mamlakatlari  moliya  bozorlaridagi  holatning mo‗‘tadillashuvini  inobatga  
olsak,  ichki  omillar  ta‘sirida  joriy yil  oxirigacha  so‗m  almashuv  kursining  yil  
boshidagi  darajasiga nisbatan keskin o‗zgarishi kutilmayapti. 
Milliy    valyuta    almashuv    kursining    mavsumiy    omillar  ta‘sirida  
shakllangan    ortiqcha    baholanish    tendentsiyasi    (currency  overvaluation) 
makroiqtisodiy  disbalansni  yaratadi.  Joriy  hisob-kitoblar  uchun  ochiq iqtisodiyot  
sharoitida  foiz  stavkalarining qoplanmagan pariteti (uncovered interest rate parity, 
UIP) buzilishi va foiz  stavkasi  tafovutlari  ortishi  ma‘lum  bir  muddatdan  keyin 
ichki valyuta bozoriga bosimni vujudga keltirishi mumkin. 
2019–2021    yillarda    pul-kredit    siyosati    instrumentlaridan  foydalanish    va  
ularni  rivojlantirishda  asosiy  e‘tibor  pul-kredit  siyosatining  operatsion  va  oraliq  

83 
 
 
maqsadlariga    erishishga  hamda    bank    tizimidagi    likvidlilikni    samarali    tartibga  
solishga  qaratiladi.    Bunda    Markaziy    bank    pul-kredit    siyosatining    foiz 
instrumentlaridan  moliyaviy  aktivlarning  narxiga  ta‘sir  ko‗rsatish  maqsadida 
foydalanib,    iqtisodiyotdagi    real    foiz    stavkalarining  ijobiy  darajada  shakllanishi 
uchun zaruriy shart-sharoitlar  yaratib boradi. 
Markaziy    bank    2019–2021    yillarda    bank    tizimidagi  likvidlilik    hajmini  
maqbul  darajada  ushlab  turish,likvidlilikning  tarkibiy  profitsiti  yoki  defitsitiga  
yo‗l qo‗ymaslikka  qaratilgan  pozitsiyasini  saqlab  qoladi.  Xususan,  o‗tgan  
davrlarda  bank  tizimidagi  avtonom  omillar  hisobiga  shakllangan  likvidlilik  
dinamikasi  keskin  o‗sish  sur‘atlarini  ko‗rsatmoqda 
Kelgusi  yillarda  davlat  byudjetining  defitsit  bilan  ijro etilishi  va  monetar  
oltinni    sotib    olish    bilan    bog‗liq  operatsiyalarning    saqlanib    qolishi    bank  
tizimidagi  likvidlilikni oshiruvchi  omillar  hisoblanadi.  Bu  esa  bank  tizimidagi 
likvidlilikni    tartibga    solishda    Markaziy    bankning    sterilizatsiya  operatsiyalarini  
muntazam    ravishda    o‗tkazib    borishni    taqozo    etadi.  Bunda    sterilizatsiya  
operatsiyalari    qisqa    muddatli    depozit  auktsionlarini  o‗tkazish  orqali  amalga 
oshiriladi. 
Shuningdek,    zarur    hollarda    vaqti-vaqti    bilan    tijorat  banklaridan    uzoq  
muddatli    depozitlar    jalb    qilish    bo‗yicha    yoki  Markaziy    bankning 
obligatsiyalarini  joylashtirish  bo‗yicha auktsionlar ham o‗tkazilishi mumkin.  
2019–2021    yillarda    Markaziy    bank    tomonidan    pul-kredit  siyosati  
instrumentlarini    yanada    takomillashtirishda    yuzaga  keladigan  yangi 
makroiqtisodiy sharoitlar inobatga olinadi. Bunda  qo‗yilgan  vazifani  hal  qilishda  
pul-kredit    siyosati  instrumentlarining    o‗ziga    xos    ustunlik    yoki    kamchilik  
tomonlari  bo‗lishi    mumkin.    Aslida    pul-kredit    siyosatining    barcha 
instrumentlarining    yakuniy    maqsadi    bir    xil    bo‗lishiga    qaramasdan,  ularning 
ishlash mexanizmlari va ta‘sir kuchi  turli xil bo‗ladi. Shu sababli muayyan davrda 
aniq vazifani bajarishda bir yoki bir nechta instrumentlar majmuidan foydalaniladi. 
Pul-kredit    siyosatining    amaldagi    mavjud    instrumentlar  (interventsiya,    qayta  

84 
 
 
moliyalash    stavkasi,    majburiy    zaxiralash,  Markaziy    bank    kreditlari)    etarli  
emasligi,    ularning  samaradorligi    pastligi    hamda    bank    tizimidagi    likvidlilikka  
o‗z  vaqtida    ta‘sir    ko‗rsatish    imkoniyatlari    cheklanganligi    ularni  qo‗llash  
strategiyasi  va  uslublarini  qayta  ko‗rib  chiqishni  taqozo etmoqda. 
Kelgusi    yillarda    ham    Markaziy  bank    tomonidan  sterilizatsiya 
operatsiyalarini  amalga  oshirishda  interventsiyalar  strategiyasi takomillashtirilib 
boriladi. Pul-kredit  siyosatining  majburiy  zaxiralash  instrumenti bo‗yicha  2018  
yilda    amalga    oshirilgan    qator    o‗zgarishlar    ushbu  instrumentni    xalqaro  
standartlarga  yaqinlashtirdi.  Zarur hollarda,  pul-kredit sharoitlaridan kelib chiqib,  
majburiy  rezerv  normativlariga  yangi  o‗zgartirishlar  kiritib  borilishi  mumkin. 
Bundan  tashqari,  Markaziy  bank  tomonidan  tijorat  banklariga  likvidlilik    taqdim  
etish  uchun  xorijiy  valyutani  garovga  olgan holda  ajratiladigan  kredit  va  tijorat  
banklari  bilan  valyutada svop operatsiyalari auktsion savdolarini o‗tkazish yo‗lga 
qo‗yiladi.  Markaziy    bank    pul-kredit    siyosatining    amaldagi    mavjud 
instrumentlarini    rivojlantirish    bilan    bir    qatorda    yangi  instrumentlarni  joriy 
etishga  asosiy  e‘tibor  qaratadi.Inflyatsion    targetlash    rejimiga    o‗tishda    foiz  
kanalining muhimligi,  mamlakatimizda  pul-kredit  siyosatining  transmission  
mexanizmi  samarali  ishlamayotganligi  hamda  etarli  darajada rivojlanmaganligini  
inobatga    olib,    bank    tizimidagi  likvidlilikka    samarali    ta‘sir    ko‗rsatishda  
Markaziy  bank tomonidan yangi foizli instrumentlar joriy qilinadi. 
 
3.2. O`zbekiston Respublikasi — xalqaro moliya munosabatlarning 
faol ishtirokchisi 
O‘zbekiston  Respublikasini  jahon  xo‘jaligiga  kirib  borishida,  uning  hududiy 
va global darajadagi raqobatbardoshligi bo‘yicha ustunligi, tashqi iqtisodiy siyosatni 
ishlab  chiqish  va  uni  amalga  oshirish  bilan  ko‘p  jihatdan  bog‘liq.  Amalga 
oshirilayotgan  tarkibiy  islohotlar  bo‘yicha  kizgin  munozaralarning  mavjudligiga 
qaramasdan,  tashqi  iqtisodiy  siyosatni  ishlab  chiqishda,  hukumat,  mamlakatning 

85 
 
 
geografik,  ishlab  chiqarish  va  texnologik  hamda  mehnat  resurslaridan  foydalanish 
samarasini  inobatga  olmoqda.  Xalqaro  mehnat  taqsimotining  kuchayishi,  xalqaro 
xo‘jalik ishtirokchilaridan yuqori darajadagi raqobatbardoshlikni talab etadi.
34
 
Shu  jihatdan,  jahon  xo‘jaligida  O‘zbekiston  kushni  MDH  mamlakatlaridan 
o‘zining quyidagi xalqaro ustuvorliklari bilan ajralib turadi: 
1)  Qadimiy  boy  madaniyat,  tarixiy  va  diniy  yodgorliklari  xalqaro  turizm 
sonoatini rivojlantirish uchun qulay imkoniyatlarni yuzaga keltiradi; 
2)  Qulay  tabiiy  iklim  va  tabiiy  boyliklar,  ishlab  chiqarish,  qurilish  va 
qishloq xo‘jaligi sohasida raqobatbardosh muhitni shakllantiradi; 
3) Buyuk  ipak  yo‘lida  joylashganligi  xalqaro    integratsiyada  Yevropa 
bilan  Osiyoni  bog‘lovchi  «kuprik»  vazifasini  bajarishga  yetarlicha  imkoniyatni 
vujudga keltiradi. 
4) O‘zbekiston  Respublikasi  yetarli  darajada  malakali  mutaxassislar  bilan 
ta‘minlangan. Zamonaviy texnologiya va ishlab chiqarish infratuzilmasini barpo 
qilish, ushbu sohadagi imkoniyatlarni kengaytiradi. 
5) Mamlakat  hukumati  tomonidan  ichki  ishlab  chiqaruvchilarni  himoya  qilish 
va eksportni rag‘batlantirish siyosatini yuritilishi. 
O‘zbekiston Respublikasining xalqaro moliya munosabatlaridagi ishtirokida, 
xalqaro Moliya institutlari bilan hamkorlik muhim ahamiyat kasb etadi. 
Shuni  inobatga  olib,  1992  yilda  O‘zbekiston  Respublikasi  Oliy  Kengashining 
633-XII  sonli  «O‘zbekiston  Respublikasini  Xalqaro  Valyuta  fondi,  Xalqaro 
tiklanish  va  taraqqiyot  banki,  Xalqaro  rivojlanish  assotsiatsiyasi,  Xalqaro  moliya 
korporatsiyasi,  Investitsiyalarni  kafolatlash  bo‘yicha  ko‘p  tomonlama  agentlikka 
a‘zo bo‘lishi to‘g‘risida»gi qarori qabul qilindi. 
XVF va Jahon banki kabi tashkilotlar bilan hamkorlikning yo‘lga qo‘yilishi, 
nafaqat  respublikani  jahon  bozoriga  integratsiyasini  tezlashtirdi,  balki  amalga 
oshirilayotgan  tarkibiy  islohotlar  va  makroiqtisodiy  barqarorlikni  ta‘minlash 
samarasini oshirdi. 
                                                           
34
 Ataniyazov J.X., Alimardonov E. Xalqaro moliya munosabatlari. Toshkent 2014. 

86 
 
 
Xalqaro moliya institutlari bilan aloqalarning salmoqli qismi xalqaro kreditlar 
va  qarzlar  masalasi  bilan  bog‘liq.  Ushbu  munosabatlarni  amalga  oshirishning 
huquqiy  asoslari  sifatida  O‘zbekiston  Respublikasining  «Byudjet  tizimi 
to‘g‘risida»gi,  «Tashqi  qarzdorlik  to‘g‘risida»gi  qonunlari  va  boshqa  me‘yoriy 
aktlar ishlab chiqildi. 
Mustakillikning dastlabki yillarida olingan kreditlar va  qarzlar, asosan, qisqa 
muddatli  bo‘lib,  ichki  bozorni  iste‘mol  tovarlar  bilan  to‘ldirishga  qaratilgan 
bo‘lsa,  keyingi  yillarda  hukumat  mazkur  qarzlami  jalb  qilish  sohasini  tarkibiy 
qayta qurish bo‘yicha ma‘lum ishlami olib bormoqda. 
Olinadigan  qarzlar  va  jalb  qilinadigan  uzoq  muddatli  kreditlarning  asosiy 
yo‘nalishlari  sifatida:  eksport  potentsialini  kengaytirish,  import  umini  bosuvchi 
mahsulotlar  ishlab  chiqarish sohalari  tanlandi. Mineral xom-ashyo  resurslarini, shu 
jumladan,  neft  va  gazni  ishlab  chiqarish  va  qayta  ishlash,  qishloq  xo‘jaligi 
mahsulotlarini  qayta  ishlash,  mashinasozlikni  rivojlantirish,  telekommunikatsiya 
sohasini zamonaviylashtirish hamda kichik va o‘rta biznesni rivojlantirish - xorijiy 
investitsiyalar jalb qilinadigan ustuvor yo‘nalishlar sifatida qaralmoqda. 
Xorijiy  investitsiyalar  sonining  amaldagi  ortishi  va  sifat  darajasi,  amalga 
oshirilayotgan davlat investitsiya dasturi haqida  ma‘lumot beradi. Uning maqsadi 
-  milliy va xorijiy  investorlaming investitsion faoliyatini optimal  darajada huquqiy 
tartibga solishdan iborat. 
Xorijiy  kapital  oqimini  rag‘batlantirish,  xorijiy  kapital  ishtirokidagi 
korxonalarga  xizmat  ko‘rsatuvchi  moliya-valyuta  infratuzilmasini  tashkil  etishga 
bog‘liq. 
Moliya-valyuta  infratuzilmasi  xo‘jalik  sub‘ektlari  bilan  jahon  pul-kapital 
bozori o‘rtasidagi aloqalarni ta‘minlashga xizmat qiladi. Ushbu infratuzilmalarni 
tashkil etish, quyidagi yo‘nalishlami qamrab oldi: 
•  bank tizimini takomillashtirish; 
•  ichki sug‘urta xizmatlari sohasini rivojlantirish; 
•  ichki valyuta bozorini faoliyatini yaxshilash; 

87 
 
 
•  lizing xizmatlari bozorini rivojlantirish; 
•  audit va maslahat xizmatlari bozorini rivojlantirish; 
•  milliy tovarlarni xalqaro bozorlar tomon harakatini tashkil etish va h.k. 
O‘zbekiston  Respublikasini  xalqaro  hamkorligi  va  iqtisodiy  siyosatining 
ustuvor  yo‘nalishlari  belgilandi  va  u  mamlakatni  xalqaro  bozorga  qo‘shilishining 
asosini tashkil etadi. 
Xalqaro  iqtisodiy  munosabatlarning  zamonaviy  rivojlanish  tamoyillari. 
O‘zbekiston  sobiq  Ittifoqda  yirik  respublikalardan  hisoblanib,  aholisining  soni 
bo‘yicha 3-urinni va yalpi milliy mahsulot hajmi bo‘yicha 5-urinni egallab kelgan. 
Respublika  tabiiy  resurslarga  boy,  sanoatda  va  qishloq  xo ‘jaligida  yetarli 
darajada rivojlangan ayrim ishlab chiqarishlarga ega. 
Masalan,  O‘zbekiston  tabiiy  gaz  qazib  olishda  dunyoda  9-o‘rinda,  oltin 
kazishda  7-o‘rinda,  oltingugurt  kislotasi  va  mineral  ugitlar  ishlab  chiqarishda 
hamda pilla etishtirishda 7-o‘rinda turadi. 
Yuqoridagi  tabiiy  imkoniyatlardan  kelib  chiqqan  holda,  respublikaning 
xalqaro  moliya  munosabatlari  va  jahon  xo‘jaligiga  integratsiyasi  majmui  aniq 
belgilangan maqsadlar va ularni amalga oshirishga qaratilgan asosiy tadbirlarni o‘z 
ichiga oladi. 
Birinchidan, respublika  milliy iqtisodiyotining kuchli eksport buginini tashkil 
etuvchi  va  uni  jahon  bozorida  munosib  o‘rinni  egallashini  ta‘minlovchi  buginlarni 
aniqlash; 
Ikkinchidan,  iqtisodiyotning  eksport  buginida  davlat  tomonidan  qo‘llab-
quvvatlash usulidan keng foydalanish; 
Bu usullar quyidagilardir: 
1. Eksportga  yo‘naltirilgan  ishlab  chiqarishni  kengaytirish  uchun  imtiyozli 
foizlar  bo‘yicha  ko‘p  muddatli  kreditlar  ajratish,  mo‘ljallangan  investitsiyalarni 
sug‘urtalash; 
2. Eksport  qiluvchilarga  milliy  ishlab  chiqarish  va  uning  xorijiy 
raqobatchilari ishlab chiqarishi xarajatlari o‘rtasidagi farqni qoplash; 

88 
 
 
3. Davlat  tomonidan  respublikaga  ilg‘or  texnologiyalar,  tajribalar,  bilimlarni 
kirib kelishi uchun subsidiyalar ajratish; 
4. Eksport  va  importni  litsenziyalash  yoki  chetga  mol  chiqarishga  va 
chetdan uni olib kelishga ruxsatnomalar berish; 
5. Ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvchi, xorijdan keltirilgan xom-ashyo va 
materiallar, asbob-uskunalar va jixozlar ulushini bosqichma-bosqich kamaytirish va 
boshqalar. 
Shu  bilan  birga,  xalqaro  moliya  sohasidagi  siyosat  milliy  valyutani 
mustahkamlash  va  uni  boshqa  valyutalarga  erkin  almashuvini  ta‘minlashni,  ichki 
narxlarni  jahon  bozori  narxlariga  yaqinlashtirish  maqsadida  baholar  islohotini 
tugallashni,  tashqi  iqtisodiy  faoliyatning  me‘yoriy-huquqiy  asoslarini  xalqaro 
talablar darajasiga yetkazishni nazarda tutadi. 
O‘zbekiston uchun asosiy strategik maqsadlar quyidagilardan iborat: 
1. O‘zbekiston  Respublikasining  jahon  iqtisodiy  tizimi  integratsiyasiga 
kushilib borishini ta‘minlash; 
2. Eksport potentsialini rivojlantirish; 
3. Import  va  import  o‘rnini  bosuvchi  mahsulotlar  ishlab  chiqarishni 
rivojlantirish; 
4. Investitsiya siyosatini takomillashtirish; 
5. Chet el sarmoyalarini jalb qilish; 
6. Eksport    mahsulotlari   ishlab   chiqarish   zonalari   va    erkin   iqtisodiy   
hududlarni rivojlantirish; 
7. Tashqi iqtisodiy faoliyat infratuzilmasini rivojlantirish. 
Mamlakattiing  jahon  hamjamiyatiga  integratsiyalashuvining  muhim  tarkibiy 
qismi  -  davlatlarning  turli  mintaqaviy  birlashmalari  hamda  xalqaro  moliyaviy 
tashkilotlar  bilan  aloqalarni  rivojlantirishdan  iborat.  O‘zbekiston  mintaqaviy 
xalqaro  tashkilotlar,  chunonchi,  Yevropa  Ittifoqi,  EHXT,  NATO,  EKO,  OIK  va 
boshqalar bilan ham samarali hamkorlik qilmoqda. Bular orasida Yevropa Ittifoqi 
alohida  o‘rin  tutadi.  1996  yilda  Yevropa  Ittifoqi  bilan  O‘zbekiston  o‘rtasidagi 

89 
 
 
munosabatlami rivojlantirishda bir qancha muhim ishlar amalga oshirildi. 
O‗zbekiston  Respublikasi  XVFga  1992-yil  21-sentabrda  a‘zo  bo‗ldi.  1993-
yilda Toshkentda XVF vakolatxonasi ochildi. 
Xalqaro valyuta fondi bilan hamkorlik asosan moliyaviy sektorni rivojlantirish 
va makroiqtisodiy islohotlarning targ‗ibiga qaratilgan. 
O‗zbekiston Respublikasi va XVF o‗rtasidagi kelishuvning IV bandiga binoan, 
XVF vakillari doimiy ravishda O‗zbekistonga tashrif buyurib, hukumat va Markaziy 
bank bilan maslahatlar olib borishadi. 
Missiya  faoliyati  maqsadi  iqtisodiyot  sohasidagi  ishlar  ahvolini  o'rganish, 
moliyaviy  sektor  va  statistika,  shuningdek  iqtisodiy  islohotlarning  maydonlarni 
aniqlash. So'nggi yillarda, XVF turli sohalarda texnik ko'mak taqdim etdi. Ulardan 
biri  bank  sektorida  korporativ  boshqaruvni  takomillashtirish  chora-tadbirlarini 
ishlab chiqish bo'yicha Markaziy bankni undashdir. 
2014-yilda  korporativ  boshqaruvni  yaxshilash  uchun  XVF  texnik  yordami 
taqdim etildi. Yordam doirasida Fond mutaxassislari O'zbekistonga tashrif buyurdi., 
mamlakatimiz  Markaziy  banki  vakillari  va  yetakchi  banklari  bilan  hamkorlikda  bu 
missiyaning  uchrashuvlari  tashkil  etildi,  respublika  tijorat  banklarida  korporativ 
boshqarishni takomillashtirish uchun tavsiyalarni tayyorlash hisobga olib o'z fikr va 
takliflarini  qabul  qildi.  Natijada,  korporativ  boshqaruv  to'g'risidagi  nizom  so'nggi 
xalqaro  standartlar,  shuningdek  korporativ  boshqaruv  bo'yicha  Bazel  qo'mitasi 
tamoyillari  (2010-oktabr)  va  "tavakkallarni  boshqarish  tematik  sharhi  "Moliyaviy 
Barqarorlik Kengashi (2013-yil fevral) tavsiyalariga muvofiq qayta ko'rib chiqildi. 
2016-yil 
aprel 
oyida 
ish 
stress-test 
tijorat 
banklari 
metodologiyasini 
takomillashtirish, texnik yordam doirasida boshlandi.
35