Hamroqulov xushbaxt sadriddinovich xalqaro moliya munosabatlari barqarorligini

2.3. Valyuta bozori va valyuta operatsiyalarining mohiyati, mazmuni 
va iqtisodiyotda tutgan o’rni  
Valyuta  bozorlari  -  bu  talab  va  taklif  asosida  turli  xil  valyutalar  oldi-sotdi 
qilinadigan rasmiy markazlardir. Ya‘ni, valyuta bozori - bu chet el valyutasini oldi-
sotdisini  va  chet  el  valyutasidagi  qimmatbaho  qog‘ozlarni,  hamda  valyutaviy 
kapitalni  investitsiya  qilish  munosabatlarini  amalga  oshiruvchi  iqtisodiy 
munosabatlarni namoyon qiluvchi markaz hisoblanadi. 
                                                           
24
 Barinov E.A. Valyutno-kreditnie otnosheniya vo vneshney torgovle. M.: Federativ. Knigotorg. Komp. 1998. 

55 
 
 
Har  qanday  mamlakatning  iqtisodiyotini  rivojlangan  moliya-kredit  bozorisiz 
tasavvur  etish  mumkin  emas.  Bu  moliya  bozorlarida  sotuvchi  va  xaridorlar  pul-
kredit  mablag‘larini  va  investitsion  qimmatliklarni  iqtisodiy  munosabatlar  orqali 
ayirboshlash  yuzaga  kelishini,  ya‘ni  ulaniing  tannarxini  va  iste‘mol  qiymatini 
namoyon qiladi. 
Valyuta bozori moliya bozorining muhim va asosiy qismini tashkil qiladi. 
Valyuta  bozorlari  -  jahon  xo‘jaligining  ajralmas  bulagi  bo‘lib  hisoblanadi. 
Valyuta  bozorlarida  banklar  va  kompaniyalar  valyuta  operatsiyalarini,  ya ‘ni 
valyutalarning oldi-sotdisini amalga oshiradilar. 
Valyuta  bozorlaridagi  operatsiyalarning  asosi  bo‘lib,  tashqi  savdo  bo‘yicha 
xalqaro  hisob-kitoblar,  xalqaro  turizm,  kapitallar  va  kreditlarning  davlatlararo 
harakati hamda chet el valyutasini oldi-sotdi qilish bilan bog‘liq boshqa hisob-kitob 
operatsiyalari hisoblanadi. 
Hozirgi  zamon  valyuta  bozorlari  asosan  1944  yildan  keyin,  ya‘ni  Bretton-
Vuds valyuta tizimidan keyin yuzaga kelgan. Bu valyuta bozorlarining o‘ziga xos 
xususiyatlaridan  biri  shundaki,  ular  zamonaviy  elektron  aloqalar  orqali  bir-biri 
bilan  uzviy  bog‘langan.  Turli  mamlakatlarda  joylashgan  xalqaro  valyuta  bozorlari 
valyutalarni  oldi-sotdi  qilish  jarayonida  bir-biriga  nisbatan  doimiy  ta‘sirda 
bo‘ladi.  Jahon  valyuta  bozorlari  asosan  valyutaviy  cheklashlar  bo‘lmagan  yoki 
zaif tarzda mavjud bo‘lgan mamlakatlarda joylashgan. 
Valyuta bozorlarining, asosan, 3 turini ko‘rsatish mumkin: 
 
Valyuta bozori 
Milliy valyuta 
bozori 
Hududiy 
valyuta bozori 
Jahon valyuta 
bozorlari 
2.1-rasm. Valyuta bozori turlari 
 

56 
 
 
Valyuta bozorida sotib oluvchi sifatida - talab va sotuvchi sifatida - taklif, bir-
biri  bilan  uchrashadi.  Sotib  oluvchi  yoki  sotuvchi  sifatida  qatnashayotgan  har 
qanday  iqtisodiy  sub‘ekt,  ya‘ni  davlat,  xo‘jalik  sub‘ekti  yoki  fukaro  o‘zining 
moliyaviy  kizikishlariga  ega  bo‘ladi.  Bu  moliyaviy  kizikishlar  bir-biri  bilan  mos 
kelishi  ham,  mos  kelmasi  ham  mumkin.  Manfaatlar  bir-biri  bilan  mos  kelgan 
taqdirda,  valyuta  qimmatliklarini  oldi-sotdisi  haqida  bitim  tuziladi.  Shuning 
uchun,  valyuta  bozori  valyuta  qimmatliklarini  sotuvchi  va  xaridorning 
kizikishlarini  namoyon  qiluvchi  o‘ziga  xos  iqtisodiy  instrument  hisoblanadi. 
Funktsional  nuqtai  nazardan  qaraganda,  valyuta  bozorlari  o‘z  vaqtida  xalqaro 
hisob-kitoblarni, 
valyuta 
risklarini 
sug‘urtalashni, 
valyuta 
zahiralarini 
diversifikatsiyalashni,  valyuta  interventsiyasini  amalga  oshiradigan  va  valyuta 
bozorida  qatnashuvchilarning  kurslari  o‘rtasidagi  farq  natijasida  keladigan 
daromadni  o‘zida  namoyon  qiladi.  Institutsional  nuqtai  nazardan  qaraganda, 
valyuta  bozorlari  vakolatli  banklarning,  investitsion  kompaniyalarning,  birjalar, 
brokerlik  idoralari,  chet  el  banklari  tomonidan  amalga  oshiriladigan  valyuta 
operatsiyalarini  o‘zida  namoyon  qiladi.  Tashqiliy-texnik  nuqtai  nazardan 
qaraganda, valyuta bozori jahonning turli mamlakatlari bilan xalqaro hisob-kitoblar 
va  boshqa  valyuta  operatsiyalarini  bir-birini  o‘zaro  bog‘lovchi  telegraf,  telefon, 
teleks, elektron aloqa vositalari va shu kabi kommunikatsiya  tizimlari yig‘indisini 
o‘zida namoyon qiladi.
25
 
Valyuta  bozorida  sotuvchi  va  xaridor  o‘rtasida  chet  el  valyutasini  oldi-sotdi 
qilishda  dallol  bo‘lib,  faqatgina  banklar  qatnashadilar.  Valyuta  bulimining  asosiy 
vazifasi bo‘lib, o‘zining mijozlariga ma‘lum bir valyutadagi aktiv va kapitallarini 
boshqa  bir  xorijiy  valyutaga  konvertirlashni  ta‘minlash  hisoblanadi.  Bu  jarayon 
«naqd bitim», ya‘ni spot operatsiyasi yoki «muddatli bitimlar», ya‘ni ularning keng 
tarqalgan  shakli  -  forvard  operatsiyalari  shaklida  bo‘lishi  mumkin.  Jahonning 
barcha  moliya  markazlarida  ma‘lum  bir  valyutaga  narxlarning  o‘rnatilish 
diapozoni bir xil tartibda o‘rnatilishi an‘anaviy tus olganligi, banklar faoliyatini bu 
                                                           
25
 
Xakimova M., Xujaev X., Maxmudov B. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar. T.: O‘qituvchi. 2005
 

57 
 
 
sohaga  birlashuvining  o‘rnatilishiga  olib  keladi.  Ayni  bir  moliya  markazida 
ma‘lum bir qisqa vaqt oralig‘ida bozor stavkasi o‘rtacha stavkadan sezilarli darajada 
farq  kilsa, u  holda  turli  narxlar  natijasida  foyda  olish  maqsadida  jarayonni  amalga 
oshiruvchi valyuta arbitraji orqali tartibga solinadi. Shu orqali valyuta biznesi pul 
tizimini  muhim  tartibga  soluvchisi  sifatida  harakat  qiladi.  Odatda,  umummilliy 
ahamiyatga  ega  bo‘lgan  yirik  banklar,  shu  jumladan,  bir  qator  mahalliy  banklar 
mahalliy  biznesga  xalqaro  hisob-kitoblar  bo‘yicha  xizmat  ko‘rsatuvchi  malakali 
mutaxassislar  bilan  ta‘minlangan  valyuta  bulimiga  ega  bo‘ladilar.  O‘z  mijozining 
hisob-kitob  bo‘yicha  topshiriq-larini  bajaradigan  va  o‘z  mablag‘lari  hisobiga  katta 
operatsiyalami amalga oshirmaydigan kichik banklar valyuta bo‘yicha mutaxassisga 
ehtiyoj  sezmaydi.  Bunday  holatda,  bankka  shu  soha  bo‘yicha  umumiy  bilimga  ega 
bo‘lgan  mutaxassisning  o‘zi  kifoya  qiladi.  Chunki,  bunda  uning  roli  mijozning 
topshirigini  bajarishi  uchun  boshqa  bank  bilan  hamkorlik  qilishdagina  namoyon 
bo‘ladi.  Jahon  valyuta  bozorida  valyuta  oldi-sotdisi  tunu-kun  amalga  oshiriladi. 
Bunga  asosiy  sabab,  jahon  hududiy  valyuta  bozorlarining  turli  soat  millarida 
joylashganligi bilan bog‘liqdir. 
Hozirgi vaqtda Osiyo  - Tokio, Gonkong, Singapur, Melburndagi markazlari 
bilan,  Yevropa  -  London,  Frankfurt-na  Mayne,  Tsyurix,  Amerika  -  Nyu-York, 
Chikago,  Los-Andjeles  valyuta  bozorlari  jahon  valyuta  bozorlarining  asosiy 
qismini egallagan. Jahonning hududiy valyuta bozorlarida odatda barcha valyutalar 
katirovka  qilinmaydi,  balki  faqatgina,  ushbu  bozorda  qatnashayotganlarga  kerakli 
bo‘lgan  valyutalar,  ya‘ni  mahalliy  pul  belgilari  va  bir  qator  yetakchi  erkin 
konvertirlanadigan valyutalar, birinchi navbatda, zahira valyutalar (AQSH dollari, 
Yaponiya  ienasi,  evro,  Shveytsariya  franki  va  shu  kabi  valyutalar)dan  keng 
foydalaniladi.  Bunda,  tabiiy  xolki,  yetakchi,  ya‘ni  zahira  valyutalar  kursining 
o‘zgarishi  natijasida  turli  bozorlarda,  yoki  bitta  bozorda  kotirovka  qilinayotgan 
valyutalar,  turli  vaqtlarda  bir  xil  narxni  saqlasada,  ularning  kursida  biroz 
tebranishni  kuzatish  mumkin.  Valyuta  kurslarining  bunday  tebranishlari  valyuta 
bozorida  valyuta  operatsiyalarini  amalga  oshiruvchi  chayqovchilar  daromadining 

58 
 
 
manbasini tashkil qilishga xizmat qiladi. 
Valyuta  operatsiyalari  vujudga  kelishi  uchun  ob‘ektiv  asos  bo‘lib,  tashqi 
savdo,  kapitallar  va  kreditlaming  harakati  xizmat  qiladi.  Xalqaro  mehnat  taqsimoti 
yuzaga  kelishi  eksport-import  operatsiyalarining  yuzaga  kelishiga  asosiy  sabab 
bo‘ladi. 
Valyuta  operatsiyalarining  keng  ko‘lamda  rivojlanishi  tijorat  banklariga 
ushbu  bozorda  erkin  harakat  qilishga  va  ayni  vaqtda  ularni  tartibga  solishga 
imkoniyat tugdiradi. 
Shuni alohida ta‘kidlab o‘tish joizki, milliy iqtisodiyotni faqat shu mamlakatda 
ishlab  chiqarilgan  mahsulotlar  bilan  barcha  ehtiyojlarni  qondirib  bo‘lmaydi. 
Demak,  mamlakatlar  o‘rtasida eksport-import operatsiyalari albatta amalga oshishi 
yuz beradi. 
Xulosa  qilib  shuni  aytish  mumkinki,  valyuta  bozorlarining  ahamiyati  milliy 
iqtisodiyotning jahon iqtisodiyoti bilan integratsiyalashuvida namoyon bo‘ladi. 
1993 yilda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining «Valyutani tartibga 
solish to‘g‘risida»
26
gi qonunida, xorijiy valyutaga quyidagicha ta‘rif berilgan: 
•  xorij  davlatlarida  muomalada  yuruvchi  va  qonuniy  to‘lov  vositasi 
hisoblanadigan  pul  birliklari,  shuningdek,  muomaladan        olinayotgan        yoki    
olingan        bo‘lsada,  respublikamiz  pul  birliklariga  ayirboshlanishi  ko‘zda  tutilgan 
banknotlar; 
•  chet  el  davlatlarining  pul  birliklari  va  xalqaro  pul  birliklarining 
hisobvaraqlardagi va depozitlardagi mablag‘lari. 
Mazkur  qonun,  shuningdek,  «valyuta  qimmatliklari»  va  «valyuta 
operatsiyalari»  tushunchalariga  ham  aniqliklar  kiritadi.  Unga  muvofiq,  valyuta 
qimmatliklari quyidagilardir: 
•  xorijiy valyuta; 
•  xorijiy  valyutadagi  qimmatbaho  qog‘ozlar  -  fond  qimmatliklari  (aktsiya, 
                                                           
26
 O‗zbekiston Respublikasining 1993-yil 7-mayda qabul qilingan ―Valyutani tartibga solish to‗g‗risida‖gi Qonuniga 
(O‗zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining Axborotnomasi, 1993-yil, № 5, 225-modda; 1994-yil, № 11, 285-
modda)  

59 
 
 
obligatsiya va boshqalar); 
•  xorijiy valyutadagi to‘lov hujjatlari (chek, veksel, akkreditiv va boshqalar); 
•  qimmatbaho  metallar  -  oltin,  kumush,  platina  va  platina  guruhiga  kiruvchi 
metallar  (palladiy,  iridiy,  rodiy,  ruteniy  va  osmiy)  har  qanday  ko‘rinishda, 
shuningdek, lorn kurinishida (xar xil yuvelir ko‘rinishidagilar bundan mustasno); 
•  tabiiy  qimmatbaho  toshlar  -  olmos,  rubin,  zumrad,  sapfir  va 
aleksandirtlar 
(palladiy, iridiy, rodiy, ruteniy va osmiy), hamda gavxarlar har qanday ko‘rinishda, 
shuningdek lorn ko‘rinishida (xar xil yuvelir ko‘rinishidagilar bundan mustasno). 
«Valyuta operatsiyalari» esa, quyidagilardir: 
•  valyuta  qimmatliklaridagi  mulkka  egalik  huquqi  bilan  bog‘liq 
operatsiyalar,  shu  jumladan,  xorijiy  valyutadan  to‘lov  vositasi  sifatida 
foydalanish  bilan  bog‘liq  operatsiyalar  hamda  O‘zbekiston  Respublikasi  milliy 
valyutasidan tashqi iqtisodiy faoliyatda foydalanish bilan bog‘liq operatsiyalar; 
•  xorijdan  O‘zbekiston  Respublikasi  hududiga  olib  kirilayotgan  va 
junatilgan  hamda  O‘zbekiston  Respublikasidan  xorijga  olib  chiqilayotgan  va 
junatilayotgan valyuta qimmatliklari; 
•  xalqaro pul o‘tkazmalari. 
Yuqorida  qayd  etilgan  valyuta  operatsiyalarini  tijorat  banklaridan  faqatgina 
«vakolatli  banklar»  nomini  olganlari  amalga  oshiradilar.  Vakolatli  banklarga 
O‘zbekiston  Respublikasi  Markaziy  bankining  valyuta  operatsiyalarini  amalga 
oshirish  huquqini  beruvchi  Bosh  litsenziyasini  olgan  hissadorlik-tijorat,  tijorat, 
kooperativ va xususiy banklar, shu jumladan, chet el ishtirokidagi qo‘shma banklar 
(filiallar, vakolatxonalar) ham kirishi mumkin. 
Xorijiy  valyutadagi  operatsiyalar  ikki  turga,  ya‘ni  joriy  va  kapital  harakati 
bilan bog‘liq valyuta operatsiyalariga bo‘linadi. 
Joriy valyuta operatsiyalari: 
•  tovarlarni (bajarilgan ishlar, ko‘rsatilgan xizmatlar) eksport va import qilish 
bo‘yicha  hisob-kitoblar,  valyuta  qimmatliklarining  oldi-sotdisi,  intellektual 

60 
 
 
mulkka  egalik  huquqini  sotish,  qarz  mablag‘larini  jalb  qilish  yoki  taqdim  etishni 
ko‘zda tutmagan, kechiktirilmaydigan to‘lovlar bo‘yicha hisob-kitoblar; 
•  bank omonatlari, kredit, investitsiya va boshqa moliyaviy operatsiyalardan 
olingan xorijiy valyutadagi daromadlarni chet elga va chet eldan foiz, dividend va 
boshqa kurinishdagi o‘tkazmalar; 
•  nosavdo  tusdagi  (ish  haqi,  nafaka,  meros  va  shu  kabilarni)  o‘tkazmalar, 
shuningdek, shunga o‘xshash boshqa operatsiyalar kiradi. 
Kapital harakati bilan bog‘liq valyuta operatsiyalari: 
•  investitsiya,  shu  jumladan,  chet  eldan  xarid  qilingan  va  chet  elga 
sotilgan qimmatbaho qog‘ozlar; 
•  berilgan va olingan xalqaro kreditlar; 
•  jalb  qilingan  va  hisobvaraqlarga  va  jamgarmalarga  joylashtirilgan 
mablag‘lar; 
•  valyuta  qimmatliklarida  to‘lovni  amalga  oshirish  uchun  moliyaviy 
operatsiyalar yoki ma‘lum vaqtdan so‘ng, ularning mulkiy egalik huquqi kiradi. 
Xorijiy  valyutadagi  bitimlar  dunyoning  ko‘plab  banklarida,  taxminan,  ertalab 
soat  9
00
  da  boshlanadi,  birok,  dilerlarning  ish  faoliyati  bu  bitimlarni  tuzishdan 
kamida  bir  soat  oldin  boshlanadi.  Har  kuni  ertalab,  chet  el  valyutasi  bo‘yicha 
mas‘ul  xodim  (bulim  boshligi)  o‘zining  xodimlarini  bitimlar  tuzish  bo‘yicha 
me‘yoriy  hujjatlar,  hamda  zaruriy  ma‘lumotlar  va  yangiliklar  bilan  ta‘minlaydi. 
U o‘zi yo‘nalishni qayta ko‘rib chiqadi (bozorni bir necha oy oldin tahlil qiladi) va 
quyidagi omillar asosida o‘z taktikasini aniqlaydi: 
a) Flouting  tizimida  ayirboshlash  stavkalarida  aniqlovchi  valyuta  va  foiz 
stavkalarining  iqtisodiyotda  o‘zgarishi  asosiy  omillardan  bo‘lib  qolmoqda. 
Bunda, ularbitimlar muddatini  kursning tushishi bilan hisoblashish-masa, u holda 
xuddi shu bitimlar kursining oshishi bilan hisoblashishga majbur bo‘ladilar. 
b) Siyosiy  omillar.  Mazkur  omillarga  ijtimoiy  holat,  hukumatning  almashishi 
va  shu  kabi  valyuta  bozoriga  ta‘sirini  ko‘rsatishi  mumkin  bo‘lgan  omillar  kiradi. 
Ko‘pchilik  holatlarda,  ushbu  omillar  bozor  holatini  belgilovchi  eng  muhim  omil 

61 
 
 
bo‘lishi mumkin. 
v) Bankning chet el valyutasidagi o‘z pozitsiyasi. 
Bozor  iqtisodiyoti  rivojlangan  mamlakatlarda,  kurs  asosan,  yirik  banklar  va 
yirik  milliy  hamda  transmilliy  kompaniya  va  korporatsiyalarning  market -
meykerlari tomonidan, kutilayotgan talab va taklif o‘rtasidagi farqka bog‘liq holda 
o‘rnatiladi. 
Market-meykerlar - bu turli valyutalarni bitimlar bo‘yicha sotib olish va sotish 
kurslari  kotirovkasini  doimiy  ravishda  amalga  oshiruvchi  moliya  muasassalari 
hisoblanadi.  Bozorning  passiv  ishtirokchilari  sezilarli  darajadagi  kapital  bilan 
qatnashayotgan bo‘lsalarda, bozor holatiga  kuchsiz  ta‘sir  ko‘rsatadilar  va  ularning 
faoliyati  ochiq  bozordagi  kurslarni  professionallar  tomonidan  tartibga  solishga 
majbur  qilishi  mumkin.  Albatta,  market-meykerlar  faqatgina  chet  el  valyutalarini 
milliy  valyuta  bilan  solishtirmaydilar,  balki  ular  milliy  valyutaga  tegmagan 
holatda  chet  el  valyutalarini  o‘zlarini  kotirovkalarini  ham  amalga  oshirishlari 
mumkin.  Umuman,  ma‘lum  bir  valyutalarni  emitenti  bo‘lgan  mamlakatlarda  shu 
valyuta  bo‘yicha  market-meykerlar  mazkur  mamlakatda  joylashgan  bo‘ladi.  Evro 
bo‘yicha yetakchi market-meykerlarni Germaniyadan, Shveytsariya franki bo‘yicha 
esa,  Shveytsariyadan  topish  mumkin.  Market-meykerlar  o‘zi  mutaxassis  bo‘lib 
hisoblangan valyutani oldi-sotdi kursi kotirovkasini amalga oshiradi. Nisbatan kam 
banklar,  butun  dunyo  bo‘yicha  valyuta  kotirovkasini  beradilar,  shunday  bo‘lsada, 
Buyuk  Britaniyaning  keng  tarmoqli  kliring  banklari  kabilar  o‘z  mijozlariga  keng 
ko‘lamda  kotirovkalarini  taklif  etadi.  Valyuta  bozorida  kam  uchraydigan  valyuta 
bilan  bog‘liq  operatsiyalarni  tijorat  banklarida  diling  bulimini  o‘zi  emas,  balki 
qo‘shimcha  bulimlar  amalga  oshiradilar.  Kam  uchraydigan  valyutalar,  asosan, 
valyuta bozori rivojlanmagan mamlakatlarda yoki  chet  el  valyutasi  bilan  bog‘liq 
operatsiyalarga  ma‘lum  bir  cheklovlar  qo‘yilgan  mamlakatlarda  uchraydi. 
Albatta,  bunday  cheklovlar  mamlakat  hududiga  valyuta  kirib  kelishiga  emas,  balki 
ko‘proq chiqib ketishiga joriy qilinishi keng qo‘llaniladi. Agar, banklar ushbu (kam 
qo‘llaniladigan)  valyutalar  bo‘yicha  mijozlarning  talablarini  bajara  olmasa,  ular 

62 
 
 
o‘zlarining flliallari yoki boshqa valyutalarda pul qabul qilish yoki to‘lovni amalga 
oshirish maqsadida vakillik banklardan foydalanadilar. 
Tijorat banklanga  xorijiy  valyutada  operatsiyalarni  amalga oshirish uchun 
O‘zbekiston  Respublikasi  Markaziy  banki  tomonidan  1998  yil  28  martda  31-son 
bilan  tasdiqlangan  «Xorijiy  valyuta  operatsiyalarni  amalga  oshirish  uchun  tijorat 
banklariga  litsenziya  berish  tartibi»ga  asosan,  uch  xil  litsenziya  berilishi  ko‘zda 
tutilgan: 
•  Bosh  litsenziya.  Ushbu  litsenziyaga  ega  bo‘lgan  vakolatli  banklar 
O‘zbekiston  Respublikasi  hududida  va  xorijda  barcha  valyuta  operatsiyalarini 
amalga oshirish huquqiga ega; 
•  Ichki  litsenziya.  Ushbu  litsenziyaga  ega  bo‘lgan  vakolatli  banklar 
O‘zbekiston  Respublikasi  hududida  to‘liq  yoki  chegaralangan  valyuta 
operatsiyalarini amalga oshirish huquqiga ega; 
•  Bir martalik litsenziya. Ushbu litsenziyaga ega bo‘lgan vakolatli banklar 
xorijiy valyutada aniq bir operatsiyalarni amalga oshirish huquqiga ega. 
Iqtisodiyotning  erkinlashuvi  va  xalqaro  valyuta  bozorlariga  integratsiyaning 
kuchayishi  natijasida,  valyuta  operatsiyalari,  mamlakatimizda,  tijorat  banklarining 
yana bir daromad topish manbasini vujudga keltirmoqda. 
Tijorat  banklarining  muddatli  bitimlari  deb,  belgilangan  muddatda,  ammo 
ikki ish kunidan keyin amalga oshiriladigan operatsiyalarga aytiladi. 
Amaliyotda muddatli bitimlarning keng tarqalgan quyidagi turlari mavjud: 
•  forvard valyuta bitimlari; 
•  moliyaviy fyuchers bitimlari; 
•  valyuta optsioni; 
•  svop operatsiyalari. 
Forvard  valyuta  bitimi  -  bu,  valyuta  bo‘yicha  bitim  imzolangan  sanadan 
boshlab,  ikki  ish  kunidan  keyin  amalga  oshiriladigan  to‘lovni  nazarda  to`tuvchi 
bitimdir. Bu bitim aniq bir sanada, yoki ikki sana orasida amalga oshirishni nazarda 
tutishi mumkin. 

63 
 
 
Quyidagilar ushbu bitimning ayrim o‘ziga xos bo‘lgan jihatlari mavjud: 
a)  bu voz kechib bo‘lmaydigan va majburiy shartnomadir. Bitim tuzilgandan 
keyin mijoz bitimdan voz kechishga xakki yo‘q. Mijoz shartnomada ko‘rsatilgan 
chet el valyutasini sotib olishi yoki sotishi shart. 
b)  bu bitim chet el valyutasidagi aniq bir summani tashkil etadi. Mijoz bitimda 
ko‘rsatilgan  summadan  ko‘proq  valyutani  sotib  olishga  ham,  sotishga  ham  haqqi 
yo‘q. 
v)  bitim  kelajakdagi  aniq  bir  sanada  bajarilishi  shart  (agar  optsionli  bitimlar 
bo‘lsa  -  ikkita  aniq  sananing  orasida).  Mijozda  forvard  bitimi  bajarilish  sanasini 
uzoqlashtirishga  ham,  yaqinlashtirishga  ham  vakolat  yo‘q.  Forvard  valyuta  bitimi 
tuzilgandan  so‘ng,  uning  bajarilishi  fyuchers  bitimlari  va  valyuta  optsionlaridan 
farqli ravishda majburiy hisoblanadi. 
Agar,  bank  mijozi  bilan  chet  el  valyutasini  sotish  va  sotib  olish  haqida  bitim 
tuzsa, u faqat mijozi bilan emas, balki tashqi valyuta bozori bilan ham aloqa qiladi. 
Bu  shuni  anglatadiki,  bank  mijozi  yoki  bir  qancha  mijozlari  bilan  tuzgan  forvard 
bitimlari  uchun,  albatta,  valyuta  bozori  orqali  valyutani  sotib  olishi  yoki  sotilishi 
koplanishini ta‘minlashi kerak. Dilerning "pozitsiya"si har qanday ma‘lum kunning 
yoki  davming  oxirida  doimo  teng  holda  bo‘lishi  shart.  Ya‘ni,  sotib  olinayotgan  va 
sotilayotgan  valyutalar  balanslashtiriladi.  Agar  mijoz  qandaydir  bir  sabab  bilan 
bitim shartlarini bajarolmay kolsa (bajarishni hohlamasa), u holda bank bozor bilan 
tuzgan  bitimini  bajarishi  shart  qilib  belgilangan.  Shuning  uchun,  bank  mijozidan 
bitimda  kelishilgan  barcha  shartlar  bajarilishini  talab  qiladi.  Shu  orqali,  forvard 
valyuta  bitimining  shartlari  qattiq  hisoblanadi,  va  agar  mijoz  uning  shartlarini 
bajara  olmasa,  bank  mijozning  forvard  valyuta  bitimidagi  majburiyatlarni 
bajarmasdan ketib qolishiga yo‘l quymaydi, balki bitimning muddatini "uzaytiradi" 
yoki "sundiradi" .Forvard valyuta bitimi qat‘iy belgilangan, yoki optsionli bo‘ladi. 
a) qat‘iy  belgilangan  forvard  valyuta  bitimi  -  bu,  kelajakdagi  aniq  bir 
sanada  bajarilishi  shart  bo‘lgan  bitimdir.  Masalan,  1  sentyabrda  tuzilgan  qat‘iy 
belgilangan  ikki  oylik  forvard  valyuta  bitimi,  ya‘ni  ikki  oydan  so‘ng  amalga 

64 
 
 
oshiriladigan bitim; 
b) optsionli forvard bitimi - bu, mijozning xoxishiga ko‘ra, yoki bitim tuzilgan 
vaqtdan uning bajarilishigacha bo‘lgan davming ichida hohlagan vaqtda, yoki ikkita 
aniq sana davomida amalga oshiriladigan bitimdir. 
Kayd  etib  o‘tish  lozimki,  forvard  valyuta  bitimi  sof  valyuta  optsionlaridan 
farq  qiladi.  Valyuta  optsioni  mijozga  kelishilgan  bitim  shartlarini  bajarish  va 
bajarmaslik  huquqlarini  beradi.  Forvardli  optsion  esa,  mijozga  uni  bajarmaslik 
huquqini bermaydi. 
 
 
 
 
 
Quyidagi  misollar  orqali  qat‘iy  belgilangan  va  optsionli  forvard  valyuta 
bitimlarini ko‘rib chikamiz: 
Frantsiyaning  yirik  bir  savdo  kompaniyasi  O‘zbekistonlik  eksport-import 
firmasi  bilan  1  mln.  AQSH  dollari  miqdoridagi  xalq  iste‘moli  mollari  yetkazib 
berishga  shartnoma  tuzdi.  O‘zbekistonlik  firmaning  iltimosiga  ko‘ra,  Frantsiya 
kompaniyasi  2  oy  muddatga  tovarli  kredit  berdi.  Maxsulotlami  junatish  1  mayda, 
to‘lov esa, 1 iyunda amalga oshirilishi ko‘zda tutildi. Frantsiya kompaniyasi yaqin 
6 oy davomida AQSH dollariga ehtiyoj sezmadi, va uning AQSH dollarini evroga 
sotilishiga  zarurat  tugildi.  Frantsiya  tomoni  o‘z  rejasini  ikki  yo‘l  orqali  amalga 
oshirishi mumkin: 
a) o`zbek  flrmasi  tomonidan  2  oyda  kelishi  kutilgan  summa  kelib  tushishini 
kutib, kelib tushganidan so‘ng, spot-kurs bo‘yicha mablag‘larni sotish. 
b) qat‘iy  belgilangan  hozirgi  kurs  bo‘yicha  1  mln.  AQSH  dollarini  sotish 
haqida 2 oydan keyingi sanada yetkazish sharti bilan bitim tuzish. 
Forvard  bitimi  -  bu,  ma‘lum  sanada  aniq  miqdordagi  valyutalarni  sotib olish 
yoki  sotishning,  yoki  kelajakda  aniq  ikki  sana  orasida  bajarilishi  qat‘iy  majburiyat 

65 
 
 
ekanligi  ma‘lum.  Biroq,  agar  mijoz  forvard  bitimini  bajara  olmay  kolsa,  nima 
bo‘ladi? Masalan, import qiluvchi  quyidagi salbiy holatlarga duch kelishi mumkin, 
ya‘ni: 
•  mol  yetkazib  beruvchi  tovarlarni  talabga  muvofiq  yetkazib  berishga 
imkoniyati  yuk,  shuning  uchun,  import  qiluvchi  tovarlarni  qabul  qilishdan  voz 
kechadi va ularga xak to‘lashdan bosh tortadi; 
•  mol  yetkazib  beruvchi  yetkazib  keltirishlar  miqdorini  qisqarganidan 
kelib  chiqib,  kutilganidan  kamroq  tovarlarni  junatdi.  Shuning  uchun,  import 
qiluvchi ularga kamroq xak to‘laydi; 
•  aytaylik,  mol  yetkazib  beruvchi  belgilangan  muddatdan  kech  qoldi, 
shuning uchun, import qiluvchi tovarlarga xakni biroz kechrok to‘lashi mumkin.