Харажатларни ва даромадларни бошкариш Режа

Харажатларни ва даромадларни бошкариш
Режа:
1. Харажатларни молиявий бошкариш мохияти.
2. Таннарх таркибига кирувчи харажатларни гурухлаш.
3. ТМЗга тегишли харажатларни тахлил килиш.
4. Харажатларни оптималлаштиришда левериджни ахамияти.


1. Харажатларни молиявий бошкариш мохияти.
Бозор иқтисодиёти шароитида корхона тўлов қобилиятини таъминлаш унинг рахбари учун мухим вазифалардан биридир.Корхона учун даромад билан фаолият кўрсатиш кифоя эмас, балки ўз мажбуриятлари буйича тўлов қобилиятини саклаш анча мухимдир. Яхши фаолият кўрсатувчи корхона ўз ишчиларига ўз вақтида иш хаки тўлашни, мол етказиб берувчилар билан хисоблашишни, солиқларни ўз вақтида утказишни, қарзлар буйича фоизларни тўлашни, келгуси фаолиятига инвестиция қилишни ва акционерларга даромадни таъминлаши керак.
Корхона уз даромадини махсулот сотишдан олади. Бунда турли махсулотларни хиссаси турлича. Бу бозорга (қайси нарх билан қанча сотиш мумкин) ва харажатларга (қанча харажат қилиб қанча ишлаб чиқариш мумкин) боғлиқ.
Фойда бу даромад ва харажат ўртасидаги фарқдир. Корхонани фойдаси махсулотни бутун ассортиментидан келадиган даромадга боғлиқ.
Бошқарув учёти – бу харажатлар харакатини тушиниш ва улар устидан назорат қилиш воситасидир. Акционерларни, банкларни, ходимларни, давлат органларини ва бошқа кизикувчиларни хисоботлар оркали, корхона утган давр мобайнида қанчалик эффектив иш олиб борганидан хабардор килувчи молиявий учётдан фарқли уларок, корхона бошқарувига оптимал қарор қабул қилиш учун ахборот етказиб берувчи бошқарув учёти тизими ишлаб чикилади. Бошқарув учётининг асоси мантикдир.
Ушбу укув материали тингловчиларни корхонани Ўзбекистон ва дунё бозорида рақобатдош ва ўз урнига эга бўлиш учун зарур восита – бошқарув учёти (харжатлар харкати) билан таништиради. Ушбу материални ўзлаштиргандан сўнг менежерлар қуйидагиларни амалга ошира оладилар:
· харжатларни турли тузувчиларга бўлиш, харажатлар харакатини тушиниш ва пировард натижада махсулот хар бир тури рентабеллиги хақида тўғри ва аниқ маълумотга эга бўлиш;
· махсулот хар бир турининг рентабеллиги таъминланадиган минимал хажмни ва даромад максимал бўладиган ягона бахо ва хажм ўртасидаги мослашувни топиш;
· махсулот ассортиментидаги товарлар хиссасини топиш, баҳолаш ва уни ўзгартириш хақида хулоса қабул қилиш, лозим бўлса максимал даромадга олиб келувчи ассортиментни топиш;
· битта махсулот турини рентабеллигини ошириш оркали бошқа махсулот турларини рентабелликларини тушириб юбормасликни билиш;
· захираларни ўзгаришини тахлил қилиш ва оборот маблағларини эффектив ишлатиш;
· маълум бир компонентни ишлаб чиқариш урнига уни сотиб олиш рационаллигини тушиниш.
«Харажатларни бошқариш » нима дегани? Бозор иқтисодиёти шароитида корхона олдидаги асосий масала бу фойда олишдир.
 ФОЙДА (ЗАРАР) = ДАРОМАД – ХАРАЖАТ
Демак, бундан куриниб турибдики жами хўжалик юритувчи корхоналар фойда олишни икки хил йўл билан оширишлари мумкин, улар:

• 
  даромадни кўпайтириш;
  
• 
  харажатни камайтириш;
  

Харажатларни бошқариш юқоридаги фойда олиш механизминининг харажатлар қисмига катта эътибор қаратади ва қуйидагиларга жавоб беради:
- қайси махсулотни ишлаб чиқариш (тухтатиш) керак?
- Махсулотга кандай нарх куйииш керак?
- Канака хажмда ишлаб чиқариш керак?
- Ишлаб чиқариш технологиясини ўзгартириш лозимми йўқми?
- Керакли асбоб-ускуналарни сотиб олиш керакми ёки ўзида ишлаб чиқарса афзалми?
Ушбу саволларга жавоб бериб харажатларни бошқариш, бошқарув қарорларини қабул қилиш учун асос яратиб беради.
Махсулот таннархига кушиладиган харажатлар НИЗОМИга мувофик таннархни шакллантиришнинг асосий тамоиллари.
Харажатлар хақидаги НИЗОМнинг зарурати қуйидагилар билан белгиланади:
Ушбу НИЗОМ:
Солиқ солинадиган фойда билан бухгалтерия учёти счётларида хосил бўладиган баланс фойдасини ажратиш имконини беради.
Молиявий хисобот шакллари билан узвий богланган ва кизикувчи талабгорлар қарор қабул қилиши учун молиявий хисоботни фойдалилигини оширади.
Ишлаб чиқариш захираларини баҳолаш буйича бир катор муаммоларни ечишга кумак беради.
Олдинги НИЗОМда бухгалтерия учёти счётларида хосил бўладиган баланс фойдаси билан солиққа тортиладиган фойдани ажратишга имкон йўқ эди. Ҳозирги даврда давлат солиқ органлари солиққа тортмайдиган харажатлар махсулот таннархига кушилмайди.
Масалан, командировка харажатлари давлат томонидан белгиланган норма–нормативлар чегарасида бўлса таннархга кушилади, лекин харажат давлат нормасидан ошиб кетса таннархга кушилмайди.
Давлат томонидан ушбу вариантни кулланалиши самаралидир, чунки айрим субъектларни норационал харажатлари туфайли бюджет даромади камаиши мақсадга мувофик эмас.
Корхоналар учун аксинча. Бозор иқтисодиёти шароитида менежерлар корхона харажатлари тўғрисида аниқ ва тулик ахборотга эга бўлишлари керак; факатгина шу маълумотлар асосида махсулот сотишдан олинган фойдани аниқ ва тўғри хисоблаб бўлади.
Корхона томонидан қилинган барча харажатлар даромад билан копланиши шарт. Бу нуқтаи назардан келиб чиккан ҳолда, демак хисобот даври учун корхона уз фаолиятини натижасини хисоблаётганда барча харажатлар хисобга олиниши шарт.
Юқоридагилардан куриниб турибдики, хўжалик юритувчи субъектлар ва солиқ органларининг манфаатлари бир-бирига зид. Ма’мурий буйрукбозлик тизимида корхона ма’мурияти хам, солиқ идоралари хам давлат башкаруви ва назорати органлари эди. Шунинг учун уша тизимда хам корхона солиқ идораларидан фарқли ўз манфаатларига эга бўлсада,бутун хўжалик тизими битта, давлат «чунтаги» эди, бу ерда корхона муаммоларини ечиш далат бошқарувининг юқори органлари томонидан бажарилар эди. Ушбу шароитда ягона ахборот тизими етарли эди ва биноборин бухгалтерия учёти маълумотлари ва солиққа тортиш учун маълумотлар асосида фарқ қилинмас эди.
Бозор иқтисодиёти шароитида корхона манфаатлари ва давлат манфаатлари орасидаги зиддият принципиал характер касб этади. Ушбу зиддиятни ечиш учун корхона бухгалтерия учёти учун ахборот йигишни ва қайта ишлашни шундай тизимини яратади ва ишлатадики, бу тизим хисобот даври ичида корхона томонидан қилинган харажатлар ва олинган даромадлар хақида ўз вақтида ва аниқ ахборот олишни имконини беради. Бошқа томондан, корхона солиқ идоралари учун бухгалтерия учёти маълумотлари асосида ва солиқ кодексига мувофик хисобот тайерлайди. Шу билан бирга давлат ўз идоралари оркали ушбу солиқ тўғрисида хисоботни тўғрилигини текширишга хакли .
Агар солиқ конунчилиги, фойда = даромад –харажат айниятига тўғри келганда осон булар эди. Лекин давлатнинг солиқ сиёсати нафакат солиқ тўловларини хисоблаш ва бюджетга ундиришдан иборат. Солиқ сиёсати рағбатлантирувчи характерга эга бўлиши керак, яъни корхонада хўжалик юритишни рационал вариантларини рағбатлантириб, ресурсларни иктисод қилинмаганлигини жазолаш, ижтимоий йўналтирилган бўлиши мумкин, маълум янги территорияларни ўзлаштиришни рағбатлантириш ва жазолаш .
Харажатлар таркиби тўғрисидаги НИЗОМ Ўзбекистон Республикасида амал килаётган конунчиликка мувофик ишлаб чиқилган. Уни мақсади махсулот таннархига кушиладиган харажатларни ягона хисоблаш вариантини таъминлашдир.
Низом бухгалтерия учёти учун, харажатларни хисоблаш ва солиққа тортиш учун, харажатларни хисоблашда бўладиган фарқларни хисобга олиб ишлаб чиқилган.
Махсулот таннархига ва солиқ солингунга қадар бўлган фойдага киритиладиган харажатларни аниқлаш куйиидаги туртта саволга жавоб беришга боғлиқ:
1. Бухгалтерия учёти счётларида корхона даромадлари ва шу даромадларини олиш учун қилинган ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари тўғрисидаги маълумотларни аниқ ва тўлиқ шакллантириш.
2. Мамлакат конунчилигида кўрсатилган солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар ва йигимларни тўғри хисоблаш.
3. Иқтисодиётни ўтиш шароитида бахони шакллантириш асосини яратиш.
4. Мамлакат бухгалтерия учёти тамоиллари билан бухгалтерия учёти ва хисоботининг халқаро андозалари билан таккосланишини таъминлаш.
Бухгалтерия учёти маълумотлари асосида бошқарув қарорларини қабул қилиш учун корхона қуйидагиларни билиши шарт:
·Махсулотни у ёки бу турини ишлаб чиқарилиши ва сотилиши қанча фойда келтиради;
·Махсулотни у,ёки бу турини ишлаб чиқариш қанча туради;
·Тўғридан тўғри ишлаб чиқаришда катнашадиган цех харажатларининг хиссаси қанча; бу корхонанинг алохида хўжаликлари рентабилликларини аниқлашга керак;
·Келгуси даврда утказилмасдан, хисобот даврида қопланадиган бошқарув, сотиш ва бошқа дарв харажатларни хиссаси қанча.
Харажатлар хақида маълумотларни олиш учун турли хусусиятлар буйича уларни гурухлаш лозим:
·Бевосита ва билвосита харажатлар;
·Доимий ва ўзгарувчан харажатлар;
· Назорат қилинадиган ва назорат қилинмайдиган харажатлар.
Агар харажатлар маълум бир махсулотга бевосита киритилса бу харажатлар шу махсулот учун бевосита харажат хисобланади.