Harbiy psixologiya fani. Psixika va ongning rivojlanish tarixi. Harbiy psixologiya fanining mazmuni haqida gapirishdan oldin umuman «psixologiya»

4.Psixik bilish jarayonlari, shaxs psixologiyasi to‘g‘risida tushuncha.
Sezgilar, va ularning qonuniyatlari.
Bilish jarayonlari askarlar uchun jangovar vaziyatni va o‘quv materiallarini bilishning asosi bo‘lib xizmat qiladi. Shuning uchun ham ofitser o‘z qo‘lostidagi harbiy xizmatchilardagi bilish jarayonlarining rivojlanish darajasini bilishi lozim. Insonga uni o‘rab turgan tashqi olamni va o‘z-o‘zini bilib olishiga imkon beruvchi psixologik jarayonlarga bilish jarayonlari deyiladi. Sezgilar, idrok, diqqat, xotira, tasavvur, xayol, tafakkur va nutq bilish jarayonlari hisoblanadi.
Bilish sezgilardan boshlanadi. Sezish tashqi qo‘zg‘atuvchining tana yuzasiga, aniqrog‘i, u joyda joylashgan nerv tolalariga ta’sir etishi natijasida paydo buladigan nerv qo‘zg‘alishlaridir. Keyinchalik ushbu qo‘zgalish nerv to‘qimasiga, u yerdan esa bosh miyaga uzatiladi. Sezgi orqali narsalarning rangi, shakli, mazasi, vazni, hidi, tovushlari va hokazolarni aks ettirish mumkin.
Odamning tegishli sezgi organlariga moddiy olamdagi narsa va hodisalar ta’sir ko‘rsatgan paytida ulardagi ayrim xossalarning aks ettirilishidan iborat bo‘lgan eng sodda ruhiy jarayonga sezgi deyiladi.
Masalan, qarshimizda turgan biron-bir narsa, chunonchi, stol bilan ish kurar ekanmiz, ko‘rish yordamida biz uning rangini, shaklini, katta-kichikligini aniqlaymiz; tuyish orqali uning qattiqligini, silliqligini bilamiz; qo‘lda siljitib kurish bilan uning ogirligiga ishonch hosil qilamiz. Bularning barchasi mazkur moddiy buyumning alohida sifatlari bo‘lib, ular haqidagi ma’lumotlarni bizga sezgilar beradi.
Atrof-muhit odamga beqiyos darajada turli-tuman ta’sir etib turadi. Yeruglik hamda havo to‘lqinlari, issiqlik hamda ulьtrabinafsha nurlari va boshqa qo‘zgatuvchilar shular jumlasidandir. Ammo radioapparat qaysi to‘lqinlarga moslangan bo‘lsa, shu to‘lqinlarni qabul qilganidek, odam organiz-mi ham son-sanoqsiz tashqi ta’sirlar ichidan qaysi xiliga muvofiq keluvchi «radiopriyomnigi» bulsa, faqat shunday xilinigina tutib oladi. Jamiki qo‘zgatuvchilarning barchasi go‘yo tahlil qilinadi va ularni tegishli apparatlar qabul qiladi(kuz yorug‘likni, quloq tovushlarni qabul qilib oladi va hokazo). Bu sezgi organlari miya katta yarim sharlari faoliyati bilan uzviy bog‘langan bo‘lib, asab tizimining tashqi olam bilan aloqa bog‘lashidan iborat. Katta yarim sharlar qo‘zg‘atuvchilarni tahlil qilish organi bo‘lib, sezgilarning paydo bulishini ta’min etuvchi barcha fiziologik apparatga analizator deyiladi.
Analizator uch qismdan iborat:
1) tashqi ta’sirni qabul qiluvchi asbob yoki retseptor (ko‘z to‘r pardasining nerv hujayralari yorug‘likni qabul qiladi va ko‘rish retseptori hisoblanadi);
2) o‘tkazuvchi nerv yo‘llari (markazga intiluvchi asab yo‘llari) retseptorda vujudga kelgan qo‘zg‘alish shu asab yullari orqali miyaga yetkazib beriladi;
3) miya katta yarim sharlari po‘stlogidagi maxsus hujayralar (masalan, miya po‘stlogining ko‘rish markazi deb ataluvchi qismidagi hujayralar ko‘rish uchun ixtisoslashgan asab hujayralaridir).
Agar analizatorlarning uchta qismidan bittasi zararlansa, sezgi vujudga kelmasligi mumkin. Masalan, agar ko‘z soqqasi tagidagi retina(maxsus modda) yemirilsa, yoki miyaga boruvchi ko‘z nervi, yoxud katta yarim sharlar po‘stlog‘ining ensa qismidagi ko‘rish markazi zararlansa, odam kurish qobiliyatini yo‘qotadi.
Odamda paydo bo‘luvchi sezgilarni uch guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruhga tanamizning tashqi tomoniga joilashgan sezgi organlari orqali vujudga keluvchi sezgilar kiradi. Bu sezgilar bizda tashqaridagi narsalarning xususiyatlarini aks ettiradi. Ko‘rish, eshitish, hid bilish, maza, teri va to‘yish sezgilari shunday sezgilar jumlasidandir. Retseptorlari ichki organlarga joylashgan sezgi organlari orqali vujudga keluvchi sezgilar ikkinchi guruhga kiradi. Organik sezgilar deb ataluvchi sezgilar (ochlikni, chanqashni sezish) ikkinchi guruhga kiritilishi kerak. Uchinchi guruhga harakat sezgilari kiradi, bu sezgilar harakatlar va gavdaning fazodagi holati bilan bogliqdir. Harakat sezgisining retseptorlari muskullarda va paylarda joylashgan bo‘ladi.
Ko‘rish sezgisi hayotimizda alohida ahamiyatga ega bo‘lib, tashqi olam haqida oladigan ma’lumotlarimizning 78 foizi ushbu organ hissasiga to‘g‘ri keladi. Ayrim olimlarning odamni «ko‘ruvchi hayvon» deb atashlari bejiz emas. Ko‘rish sezgilari narsalarga urilishi tufayli qaytarilgan yorug‘lik to‘lqinlarining ta’siri natijasida vujudga keladi. Yorug‘lik to‘lqinlari ko‘z qorachig‘i orqali o‘tib, ko‘rish retseptori hisoblanuvchi ko‘z to‘r pardasiga ta’sir etadi. Odam ko‘rish sezgilari orqali narsalarning rangi haqida ma’lumotlar oladi, ko‘rish sezgisi harakat sezgilari bilan birga qo‘shilishi natijasida esa narsalarning shakli, katta-kichikligi, olis-yaqinligi, fazoviy holati va harakati to‘g‘risida xabarlar bo‘ladi.
Eshitish sezgilari ham odamlar, ayniqsa harbiy xizmatchilar hayotida katta ahamiyatga ega. Eshitish sezgilari tufayli biz nutq va tovushlarni eshitamiz, boshqa odamlar bilan muloqot qilish hamda harbiy faoliyat bilan shug‘ullanish imkoniyatiga ega bo‘lamiz. Tovush to‘lqinlari eshitish sezgilarini hosil qiluvchi qo‘zg‘atuvchi hisoblanadi. Bu tovush to‘lqinlari eshitish analizatoriga ta’sir ko‘rsatadi, u yerdan asab tolalari orqali bosh miyaga jo‘natiladi, natijada odam tovushni sezadi. Bizning eshitish organimiz tovushlariing har soniyada 16 dan to 20000 martagacha tebranishdagi xillarini seza oladi.
Hid bilish sezgilari bizga xushbo‘y hidlardan huzurlanish, shuningdek, salomatlik uchun zararli narsalardan saqlanish imkonini beradi. Hidli moddalarning zarrachalari hid bilish sezgisining qo‘zg‘atuvchilari hisoblanadi, ular havoga tarqalib, burun kovagidagi hid bilish hujayralari joylashgan shilliq pardalarga kelib uriladi.
Ta’m-maza bilish sezgisi ham muhim ahamiyatga ega. Masalan, odamning dimog‘i hidni sezmasa, u ovqat yegan paytida mazasini ham yaxish bila olmaydi.
Teri sezgilari yordamida biz tanamizga biron narsaning tekkanligini, issiqni, sovuqni va og‘riqni sezamiz. Bu sezgilardan har birining maydonga kelishi uchun terida va shilliq pardalarda maxsus sezuvchi nuqtalar mavjuddir. Bu nuqtalar juda ko‘p miqdorda bo‘lib, ular maxsus vazifalarni bajaradi. Masalan, 250 mingta maxsus nuqtalar yordamida odam faqatgina sovuqni sezadi, 30 mingta boshqa nuqtalar bilan esa faqat issiqni sezadi. Bu sezuvchi nuqtalar teri yuzasida bir tekis taqsimlangan emas: terining ayrim joyida bu nuqtalar ko‘p miqdorda bo‘lsa, boshqa joylarda kamroq bo‘ladi. Shu sababdan ham odamdagi teri sezgirligi tananing turli joylarida har xil.
Teri va harakat sezgilarining birga qo‘shilishidan tuyish sezgilari paydo bo‘ladi. Qo‘l yoki tananing boshqa qismi bilan buyumni paypaslab ko‘rish orqali odamda to‘yish sezgilari vujudga keladi. To‘yish sezgilarining maxsus retseptorlari yo‘q-harakat va teri sezgilarining retseptorlari to‘yish sezgilarining ham retseptori bo‘lib xizmat qiladi.
Ochlikni, chanqashni, to‘qlikni va ko‘ngil ozishini sezish organik sezgilar jumlasiga kiradi. Bu sezgilar ichki organlar faoliyati buzilganligi haqida ogohlantiradi.
Harakat sezgilari esa bizga o‘zimiz qilgan harakatlar haqida xabar beradi. Har bir odam hatto ko‘zlarini yumib olgan bo‘lsa ham o‘z qo‘li, oyog‘i, tanasining boshqa qismi qanday holatdaligini sezib turadi. Harakat sezgilarining retseptorlari paylarda, bo‘g‘inlarning ustida va asosan muskullarda joylashgan bo‘ladi.
Muvozanat sezgilari boshimizning, binobarin, butun gavdamizning harakati hamda fazodagi holati haqida darak beradi. Muvozanat sezgilarining retseptorlari ichki quloqqa joylashgan. Bu organlarning me’yordagi faoliyati izdan chiqqan paytda odam o‘zini noxush sezadi (masalan: bosh aylanadi).
Tebranish sezgilari boshqa sezgilar orasida alohida o‘rinni egallaydi, bu sezgilar narsalarning tebranishi haqida xabar beradi. Buyumlarning va havoning tebranishlari bu sezgilarning qo‘zg‘atuvchilaridir. Tananing butun ustki yuzasi qo‘zg‘atuvchilarning ta’sirini qabul qiladi.
Har qanday predmet yoki hodisa o‘ziga xos sifat va xususiyatlar bilan xarakterlanadi. Masalan, jangovar sharoit yorug‘lik, tovush, harorat va boshqa sifatlar bilan xarakterlanadi. Demak, askarning jangovar holatni qanchalik to‘g‘ri baholashi ushbu barcha sifatlarning uning ongida qanchalik to‘g‘ri aks etishiga bog‘liq bo‘ladi.
Sezgilar insonning atrofni va o‘z-o‘zini bilishida eng birlamchi, yagona manba bo‘lib hisoblanadi. Lekin, bundan bilish jarayonini sezgilar yig‘indisidan iborat bo‘lgan narsadek tasavvur qilish yaramaydi. Sezgilar faqatgina keyingi murakkab bilish jarayonlari uchun dastlabki-birlamchi manba bo‘lib xizmat qiladi, xalos.
Masalan, gidroakustik ma’lum bir qo‘zg‘alish kuchiga ega bo‘lgan tovushni aniqlaydi. Lekin, u shu birgina sezgiga asoslanib suv ostida qaerda, qanday turdagi suv osti kemasi borligini, uning harakat yo‘nalishini va boshqa ko‘plab ma’lumotlarni topa oladi. Tabiiyki, bu yerda gidroakustik sezgi organi orqali sezgan sifati asosida va uni rivojlantirish (boshqa bilish jarayonlari vositasida) natijasida boshqa ko‘plab ma’lumotlarni topa biladi.
Shubhasiz, sezgi organlarining ish faoliyati harbiy xizmat davrida katta rol o‘ynaydi. Shuning uchun ham harbiy xizmatga chaqirilishi oldidan kishilar-chaqiriluvchilar maxsus tibbiy ko‘rykdan o‘tadilar: ulardagi sezish qobiliyatlari tekshirib ko‘riladi. Harbiy xizmat davrida esa ular mashq qildirish orqali rivojlantiriladi.
Sezgi organlarining sezuvchanligini rivojlantirish askarlarni jangovar harakatlarga psixologik tayyorlashning tarkibiy qismi hisoblanadi. Bunday tayyorgarlikni tashkil qilish uchun esa ofitser sezish jarayonining qonuniyatlarini hamda sezgi organlari ish faoliyatini bilishi lozim.