Hayotining transmilliylashuvi: yirik transmilliy korporatsiyalarning rivojlanishi

Kurs ishining obyekti: TMK larning paydo bo’lish sabablarini o’rganish.
Kurs ishining predmeti: TMKlarning jahon iqtisodiyotidagi va globallashuvdagi roli.
Kurs ishining tuzilishi: kirish, 3ta reja, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati.
Kurs ishining maqsadi: TMKlar faoliyatining ijobiy va salbiy tomonlarini aniqlash.
Kurs ishining vazifalari: TMKlarning mohiyatini, ahamiyatini aniqlash, zamonaviy mashxur TMK larni tahlil qilish.
I.bob. Transmilliy korporatsiyalarning mohiyati, ularning belgilari va turlari.
1.1. Transmilliy korporatsiyalarning mohiyati.
TMK larning jahon jahon iqtisodiyoti rivojlanishidagi ahamiyati 50 yil davomida muntazam ravishda ortib bormoqda. Zamonaviy TMKlar mavjud xalqaro tovar va xizmatlar almashinuvidan tashqari, asosan mahalliy (mintaqaviy) xalqaro iqtisodiy munosabatlarning global munosabatlarga aylanishiga hissa qo‘shib, xalqaro ishlab chiqarishni, tegishli xalqaro xizmat ko‘rsatish sektorini va xalqaro moliya sektorini yaratdilar. 
So'nggi o'n yilliklarda transmilliy korporatsiyalarga katta e'tibor berildi. Bugungi kunda jahon iqtisodiyotida TMK ishtirokisiz sodir bo'ladigan biron bir muhim jarayon yo'q. TMKlar dunyoning zamonaviy va kelajak qiyofasini shakllantiruvchi hamma joyda mavjud kuchga aylandi. Ular jahon siyosiy jarayonlarida, turli mamlakatlardagi siyosiy jarayonlarda bevosita va bilvosita ishtirok etadilar. 
Tashkiliy tuzilishga ko'ra, transmilliy korporatsiyalar, qoida tariqasida, turli xil konsernlardir. Bosh kompaniya korporatsiyaning operativ shtab-kvartirasi vazifasini bajaradi. Keng miqyosdagi ixtisoslashuv va kooperatsiya asosida texnik-iqtisodiy siyosatni olib boradi va xorijiy kompaniyalar va filiallar faoliyatini nazorat qiladi.
So'nggi paytlarda transmilliy korporatsiyalar tarkibida sezilarli o'zgarishlar ro'y berdi, ularning asosiylari integratsiyalashgan strategiya deb ataladigan narsani amalga oshirish bilan bog'liq.
Transmilliy korporatsiyalar strategiyasi har bir alohida bo'g'in uchun emas, balki butun birlashma uchun natijani optimallashtirishni ta'minlaydigan global yondashuvga asoslanadi.
Kompleks strategiya xalqaro konserni boshqaruvini markazsizlashtirish va mintaqaviy boshqaruv tuzilmalarining rolini sezilarli darajada oshirishdan iborat. Bunday siyosat aloqa va axborotlashtirish sohasidagi texnologiya yutuqlari, milliy va xalqaro ma'lumotlar banklarining rivojlanishi, keng tarqalgan kompyuterlashtirish tufayli mumkin bo'ldi. U transmilliy korporatsiyalarga xorijiy filial va sho‘ba korxonalarining ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyatini muvofiqlashtirish imkonini beradi. Transmilliy korporatsiyalar doirasidagi kompleks integratsiya ishlab chiqarishni boshqarish va tashkil etishning hududiy tizimlarini yaratishda ifodalanadigan murakkab tashkiliy tuzilmani ham talab qiladi.
Mintaqaviy boshqaruv tizimlari uchta asosiy turga bo'linadi:
· tegishli hududdagi konsern faoliyatining barcha turlari uchun mas'ul bo'lgan asosiy hududiy boshqarmalar. Ularga tegishli mintaqadagi barcha filiallar faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilish bo‘yicha barcha huquqlar berilgan (masalan, Amerikaning General Motors konsernining Osiyo va Okeaniyadagi filiallari faoliyatini muvofiqlashtirish bo‘yicha bosh mintaqaviy idorasi Singapurda joylashgan);
· hududiy ishlab chiqarish boshqarmalari, mahsulotlar harakati yo'nalishi bo'yicha korxonalar faoliyatini muvofiqlashtirish, ya'ni. tegishli ishlab chiqarish zanjiri. Bunday bo‘limlar tegishli korxonalarning samarali ishlashini, butun texnologik zanjirning uzluksiz ishlashini ta’minlashga mas’ul bo‘lib, bevosita konserning bosh hududiy boshqarmasiga bo‘ysunadi. Ular ishlab chiqarishning samarali turlarini, yangi modellar va mahsulotlarni ishlab chiqishga qaratilgan (masalan, Hewlett-Packard korporatsiyasi 90-yillarning boshlarida, shu sababli, AQShdan Evropaga bir qator etakchi mahsulotlar uchun ishlab chiqarish boshqaruvini ko'chirdi);
· funktsional hududiy bo'limlar konsernning o'ziga xos faoliyatini ta'minlaydi: sotish, ta'minot, ularga tovarlar sotilgandan keyin mijozlarga xizmat ko'rsatish, ilmiy-tadqiqot ishlari va boshqalar. Ushbu bo'limlar mintaqaviy yoki global rejadagi barcha tegishli tuzilmalar faoliyati natijalari uchun javobgardir.
Agar transmilliy korporatsiyalarni ko'rib chiqsak, unda quyidagi turlarni ajratib ko'rsatishimiz mumkin:
· Gorizontal integratsiyalashgan korporatsiyalar mahsulotning katta qismini ishlab chiqaradigan korxonalar ("Fast-fud" korxonalari tarmog'i).
· yakuniy mahsulot ishlab chiqarishda eng muhim sohalarni bir mulkdor va yagona boshqaruv ostida birlashtirgan vertikal integratsiyalashgan korporatsiyalar. Xususan, neft sanoatida xom neft ishlab chiqarish ko'pincha bir mamlakatda, qayta ishlash boshqa davlatda va yakuniy neft mahsulotlarini sotish uchinchi mamlakatlarda amalga oshiriladi.
· vertikal va gorizontal integratsiyalashgan milliy korxonalarni o'z ichiga olgan diversifikatsiyalangan transmilliy korporatsiyalar. Ushbu turdagi korporatsiyalarning tipik namunasi Shvetsiyaning Nestle korporatsiyasi bo'lib, u o'z ishlab chiqarishining 95% chet elda joylashgan va restoran biznesi, oziq-ovqat ishlab chiqarish, kosmetika, vino va boshqalar bilan shug'ullanadi. So'nggi yillarda bunday kompaniyalar soni tez o'sdi.
TMKlarning xarakterli xususiyati markazlashgan boshqaruvning turli mamlakatlarda joylashgan yuridik shaxslar va tarkibiy bo‘linmalarning (filiallar, vakolatxonalar) ma’lum darajada mustaqilligi bilan uyg‘unlashuvidir.
Amalda, asosiy kompaniyaning sho''ba korxonalar ustidan nazorat qilishning quyidagi tutqichlari qo'llaniladi: 

• 
  ustav kapitalidagi ustun ulush; 
  
• 
  zarur resurslarga (texnologik, xom ashyo va boshqalar) egalik qilish; 
  
• 
  asosiy lavozimlarga kadrlarni tayinlash; 
  
• 
  axborot (marketing, ilmiy-texnik va boshqalar); 
  
• 
  maxsus shartnomalar, masalan, sotish bozorlarini ta'minlash; 
  
• 
  norasmiy kelishuvlar. 
  

TMKlar kompaniyaning mamlakat ichida ham, chet elda ham ishlashini ta'minlaydigan keng qamrovli global biznes falsafasidan foydalanadilar. Odatda, bunday kompaniyalar o'zlarining iqtisodiy faoliyatlarida xalqaro biznesning deyarli barcha mavjud operatsiyalariga murojaat qilishadi. 
Transmilliy korporatsiyalar xalqaro kompaniyalardir. Ular o'z faoliyatining xalqaro xarakteriga ega: ular o'z mamlakatidan tashqarida, dunyoning turli mamlakatlarida mahsulot (yoki xizmatlar) ishlab chiqarishga egalik qiladilar yoki nazorat qiladilar, u erda o'z filiallariga ega bo'lib, bosh kompaniya tomonidan ishlab chiqilgan global strategiyaga muvofiq ishlaydilar. . Shunday qilib, TMKlarning "xalqaro yondashuvi" xorijiy operatsiyalarning ushbu kompaniyalar iqtisodiy hayotining barcha jabhalarida tutgan o'rni bilan belgilanadi. Agar bu jarayonning dastlabki bosqichlarida xorijiy ishlab chiqarish faqat epizodik bo'lsa, keyinchalik u muhim va hatto belgilovchi omilga aylandi. 
Kompaniyaning "ko'p millatliligi" mulkchilik sohasida ham namoyon bo'lishi mumkin. Garchi bu "xalqarolik" mezoni, qoida tariqasida, kapitalga egalik emas. Kapital jihatidan bir nechta transmilliy kompaniyalarni hisobga olmaganda, qolgan barcha mamlakatlarda mulkchilikning o'zagi turli mamlakatlar emas, balki bir davlatning kapitaliga asoslanadi. Shunday qilib, 1997 yil uchun "Financial Times" gazetasida e'lon qilingan reytingga ko'ra, turli mamlakatlarning aralash kapitaliga ega atigi 6 tasi dunyodagi eng yaxshi 500 ta kompaniyaga kirdi. “Royal Dutch Shell” Angliya-Gollandiya konserni ularning