Ha’zirgi ku’nde kishi biznes ha’m isbilermenlikti rawajlandırıw elimizde

 
3. O’nimnin’ tu’rlerin, ko’lemin ha’m sapasın ekonomikalıq tallaw. 
O’nimnin’ o’zine tu’ser bahasın tallaw 
Ka’rxanalar materiallıq baylıqlardı islep shıg’arıwdın’ baslang’ısh buwını 
bolıp, islep shıg’arıw ha’m tovarlardı satıw isbilermenlik xızmetinde en’ za’ru’r 

---

44 
bag’darlardın’ biri esaplanadı. Sebebi ka’rxana ha’m firmalar xalıqtı ha’r qıylı 
o’nimler menen u’zliksiz ta’miyinlep turadı. İslep shıg’arılg’an o’nimnin’ 
ko’leminin’ ko’beyiwi o’z na’wbetinde tovar aylanısı ko’leminin’ o’siwine alıp 
keledi. A’dette isbilermenlik xızmetin kompleksli tallaw o’ndirilgen o’nimnin’ 
ko’lemin, onın’ tu’rlerin ha’m o’nimnin’ sapasın u’yreniwden baslanadı. 
Ka’rxanalarda «tayar o’nim», «satıw ushın islep shıg’arılg’an o’nim», «jalpı 
o’nim» ha’m «tamamlanbag’an islep shıg’arıw» ko’rsetkishlerinen paydalanıladı. 
Ka’rxana ekonomikasın tallawda o’nimnin’ ko’lemin natural ha’m qun 
ko’rsetkishlerinde tallanadı. O’ndiris ko’lemin esapqa alıw ha’m rejelestiriwde 
«jalpı o’nim», «satıw ushın shıg’arılg’an o’nim», «satılg’an o’nimnin’ ko’tere 
bahalardag’ı ko’lemi» ko’rsetkishlerinen paydalanıladı. Satılg’an o’nimnin’ 
ko’lemi qun tu’rinde ko’rsetiledi ha’m ay, sherek, jıl boyınsha tallanadı.
Ka’rxananın’ o’ndirislik xızmetine ha’r tu’rli faktorlar ta’sir ko’rsetedi, olar 
o’ndirislik ha’m o’ndirislik emes bolıp bo’linedi. Ka’rxanalarda o’nimnin’ ko’lemi 
menen birge onın’ tu’rlerin, nomenklaturasın ko’beytken halda o’ndiristi 
rawajlandırıw makroekonomikanın’ o’sip baratırg’an talapların tolıg’ıraq 
qanaatlandırıw imka’niyatın beredi. Bul o’nim tu’rleri biznes rejede ko’rsetiledi. 
O’nim tu’rleri boyınsha o’ndiristi bahalawg’a onı reje menen salıstırıw arqalı 
erisiledi. Jan’a o’nim tu’rin islep shıg’arıwdı jolg’a qoyıw bazardag’ı talaptı ha’m 
ba’sekini u’yrengen halda a’melge asırılıwı lazım. 
Bazar ekonomikası sha’rayatında, o’ndirilgen o’nimnin’ mug’darı, talap 
qılıng’an tu’rleri menen bir qatarda onın’ sapası da ju’da’ u’lken a’hmiyetke iye. 
O’nimnin’ sapası xalıq xojalıq tarawlarında ha’r qıylı ko’rsetkishler menen 
belgilenedi. Ma’selen, mashinasazlıq sanaatında Ma’mleketlik standart talabına 
tuwrı keliwi (GOST), jen’il, toqımashılıq ha’m azıq-awqat ka’rxanalarında sapalılıq 
da’rejesi sortlar boyınsha anıqlanadı. 
O’nim sapasın tallawdan maqset, ortasha sapalılıq da’rejesin anıqlaw, o’nim 
sapasının’ o’zgeriwinin’ satılg’an o’nimnin’ o’zgeriwine ta’sirin anıqlawdan ibarat. 
Sanaat ka’rxanalarında ortasha sapalılıq da’rejesi 3 tu’rli jol menen anıqlanadı: 
1. Ortasha sapalılıq da’rejesin ortasha tartılıw usılında anıqlaw. 
2. Ortasha sapalılıq da’rejesin ortasha sha’rtli birinshi sortqa aylandırıw jolı 
menen anıqlaw. 
3. Sapalılıq da’rejesin ortasha tartılıw bahasında anıqlaw. 
O’nimnin’ o’zine tu’ser bahasın tallaw. İsbilermennin’ tiykarg’ı 
wazıypalarının’ biri o’nim islep shıg’arıw qa’rejetlerin tallay biliwi bolıp 
esaplanadı, bunday tallawdı a’melge asırıwdı mudamı o’zgerip turıwshı bazar 

---

45 
jag’dayı talap qıladı. Bizge belgili, qa’rejetlerdin’ aqshalay ko’rinisi o’zine tu’ser 
bahanı quraydı. 
Ha’zirgi waqıtta ka’rxananın’ ha’mme resurslarının’ paydalanıw na’tiyjeliligi 
payda ha’m rentabellik da’rejesi ko’rsetkishleri menen anıqlanadı. Ka’rxanada 
o’nimnin’ o’zine tu’ser bahasının’, sarıplanatug’ın qa’rejetlerdin’ rejesi du’ziledi. 
Bul rejede materiallıq, miynet ha’m finans qa’rejetleri ko’rsetiledi. Esap beriw 
waqtında rejedegi ha’m haqıyqıy ko’rsetkishler salıstırılıp qa’rejetlerdin’ 
asqanlıg’ına yamasa pa’seygenligine baha beriledi. O’nimnin’ o’zine tu’ser bahasın 
anıqlaw, 
qa’rejetlerdin’ 
elementler 
ha’m 
statyalar 
boyınsha 
qanday 
sarıplang’anlıg’ın tekseriw, ha’r bir sumlıq tovar o’nimi ushın ketken qa’rejetlerdi 
tallaw ha’m onın’ o’zgeriwine ta’sir ko’rsetiwshi faktorlardı anıqlaw, qa’rejetlerdin’ 
ayrım tu’rlerin o’z aldına tallawdan paydalanıw, o’nimnin’ o’zine tu’ser bahasın 
to’menletiw imka’niyatların beredi. 
Qa’rejetler strukturasında en’ ko’p u’lesti materiallıq qa’rejetler quraydı, sonın’ 
ushın da materiallıq qa’rejetlerdin’ sarıplanıwın tallawg’a o’z aldına toqtap o’tiw 
za’ru’r. 
O’nimnin’ o’zine tu’ser bahasın pa’seyttiriw imka’niyatların anıg’ıraq biliw 
ushın qa’rejetler kalkulyatsiyasın ha’r ta’repleme u’yreniw za’ru’r. 
Joqarıda ko’rsetilgen usıllardan basqa, ka’rxananın’ qa’rejetlerin, ba’sekiles 
ka’rxanalardın’ qa’rejet ko’rsetkishleri menen salıstırıw u’lken a’hmiyetke iye. 
Bunday salıstırıw ka’rxananın’ qa’nshelli ba’sekige shıdamlılıg’ın ha’mde 
qa’rejetlerdi kemeytiw jolların ha’m qanday rezervler barlıg’ın anıqlawg’a imka’n 
beredi.