Ha’zirgi ku’nde kishi biznes ha’m isbilermenlikti rawajlandırıw elimizde
Download 1.2 Mb. Pdf ko'rish
|
Isbilermenlik tiykarlari\'
|
İsbilermenlik – (ingl. enterprise) jeke da’ramat, payda alıwg’a qaratılg’an
puqaralardın’ erkin xızmeti. Bul xızmet o’z atınan, o’zinin’ menshik juwapkershiligi ha’m yuridikalıq ta’reptin’ yuridikalıq juwapkershiligi tiykarında a’melge asırıladı. İsbilermen (fran. entrepreneur) nızam ta’repinen qadag’an etilmegen barlıq xojalıq 6 xızmeti, atap aytqanda, da’lda’lshılıq, satıw, satıp alıw, ma’sla’ha’t beriw, bahalı qag’azlar menen is alıp barıw menen shug’ıllanıwı mu’mkin. Sotsiallıq–ekonomikalıq qublıs sıpatında isbilermenlik ken’ sotsiallıq– ekonomikalıq qatnasıqlardı o’z ishine aladı ha’m bunda huquqıy, ruwxıy ha’m tariyxıy ta’replerde bar. Da’slepki da’wirlerde «isbilermen» ko’birek «mu’lk iyesi» tu’sinigi menen birdey tu’sinilgen. Keyinirek anıq xojalıq turmısında qatnasıwshı kapitaldın’ mu’lk kapitalınan ajıralıp shıg’ıwı na’tiyjesinde «İsbilermen» tu’sinigi «mu’lk iyesi» tu’sinigine tuwrı kelmey qaladı. Ekonomika pa’ninde isbilermenlik haqqındag’ı tu’sinikler XVIII a’sirde R.Kantilon, A.Tyurgo, F.Kene, A.Smit, J.B.Sey shıg’armalarında payda bola basladı. Bul da’wirde isbilermenlik xızmeti haqqındag’ı ekonomikalıq sho’lkemlestiriwshilik ha’m ruwxıy klassifikatsiyaları eklektik mazmunınan ibarat ha’r tu’rli ko’z-qaraslar payda bolg’an. İsbilermenlik xızmetine tiyisli a’hmiyetli anıqlamalardın’ tariyxıy o’zgeriwshen’ligi menen birge, onın’ jan’a tu’sinikler ha’m ma’nisler menen bayıtılıp barılg’anlıg’ı ma’lim. İsbilermenliktin’ en’ da’slepki basqıshlarında onın’ a’hmiyetli belgisi bolıp qanday da bir shaxs isbilermen xızmetinin’ paydalılıg’ı yaki zıyanlılıg’ı esaplang’an. Keyinirek isbilermenliktin’ sotsial-ekonomikalıq wazıypası ken’eyip tu’rli bazarlarda talap penen usınıstın’ ten’ salmaqlıg’ın tiklewge tiyisli ta’wekelshilik xızmetinen ibarat dep ta’n alındı. Bazar ekonomikasının’ teren’ rawajlanıp barıwı na’tiyjesinde «İnvestitsiya iyesi» ha’m «İsbilermen» tu’sinikleri bir–birinen ajıralıp barmaqta. İsbilermen investitsiyasın aylanısqa qoyadı, onın’ ko’beyiwin ta’miyinlep baradı. İsbilermen o’z qarjıları menen birge sırttan alıng’an qarjıların qosıp, o’zinin’ aldına qoyg’an maqsetine erisiw ushın o’zinin’ pikirlerin, bilimin, ko’nlikpe ha’m ta’jiriybelerin ko’p payda alıw ushın ta’wekel iske sarıplaydı. R.Kantilon ha’m onnan keyingi neoklassik mektep wa’killeri o’z miynetlerinde ta’wekelshilik tiykarında ba’sekilesip sawda xızmeti menen shug’ıllanıwshı ka’rxana iyesin «İsbilermen» dep esaplaydı. Olar isbilermennin’ alg’an paydasın «ta’wekelshilik ushın to’lem» dep qarag’an. Bul «Paydanın’ investitsiyadan alınatug’ın paydadan ha’m miynet haqıdan ayırmashılıg’ıda a’ne usında» dep qarag’an. İ. Fon Tyunen isbilermenlikte ta’wekelshilik penen innovatsiya xızmetine tiyisli wazıypalardı birlestiriw pikirin bildiredi. Ol «İsbilermenlik paydası ta’wekelshilikten ha’m jan’alıqlardı qollap ekonomikalıq na’tiyjelikke erisiw arqalı alınatug’ın da’ramattı quraydı» degen pikirdi bildiredi. Jan Batist Sey bolsa isbilermendi «da’lda’lshı, islep shıg’arıw faktorlarının’ birlestiriwshisi, ta’jiriybe 7 ham bilim iyesi» dep ta’riypleydi. «Onın’ da’ramat mug’darı isbilermenlik qa’biletinin’ bahası» deydi. V. Zombart bolsa «İsbilermenliktegi ta’wekelshilik tek g’ana sanaat, sawda da g’ana bolmay, basqa salalarg’a da tiyisli» dep, olardı qaraqshı ha’m talawshılar menen ten’lestiredi. İ.Shumpeter bolsa, isbilermenliktin’ baslı a’hmiyetli ta’repleri dep: 1. Tutınıwshılarg’a belgisiz, jan’a tovarlardı islep shıg’arıwdı; 2. O’ndiristin’ dawam etiwin ta’miyinlewdi; 3. Jan’a tovarlardı o’zlestiriwdi; 4. Shiyki zatlardı isletiwdi; 5. Tarawdı jetilistiriwdi ko’rsetip beredi. Ol «İsbilermen mu’lk iyesi bolıwı sha’rt emes, ol jallanba bolıwı da mu’mkin. İsbilermen jan’a kombinatsiyalardı a’melge asırıwshı shaxs» - dep aytadı. Bazı bir a’debiyatlarda «biznes» ha’m «isbilermen» tu’sinikleri o’z aldına ko’rsetilip, isbilermenlikti o’ndiris salasındag’ı, biznesti bolsa o’ndiristen basqa salalardag’ı ekonomikalıq xızmet sıpatında qaraydı. «Biznes» ha’m «isbilermenlik» tu’siniklerinin’ mazmunı bir-birine jaqın. Bul so’z ingliz tilinen alıng’an bolıp, biznes «is», men «adam» degen ma’nisti an’latadı. Biznes – isbilermenlik ekonomikalıq kategoriya bolıp, ol xojalıq ju’ritiw usılı, xojalıq xızmetinin’ tu’ri. İsbilermenlik subektleri ha’r qıylı: olar – jeke isbilermenler, fizikalıq ta’repler, ka’rxanalar, sho’lkemler ha’m olardın’ atınan is ju’rgiziwshi yuridikalıq ta’repler, aktsionerlik jamiyetleri, sonday-aq, ma’mleketlik ka’rxanalardın’ isbilermenlik tiykarında xızmet ko’rsetip atırg’an subektleri bolıwı mu’mkin. Biraq ma’mlekettin’ isbilermenlik ta’rtibin qadag’alawshı sho’lkemleri, onın’ xızmetkerleri isbilermenlik subekti bola almaydı. «İsbilermenlik obekti» degende, en’ da’slep belgili bir xızmetti tu’sinemiz. İsbilermenlik xızmeti – bazar ekonomikasının’ o’z aldına buwınlarında, qayta islep shıg’arıw barısında xızmet ko’rsetiwshi sho’lkemlestiriwshilik, ekonomikalıq, finans, huquqıy ha’m basqa xojalıq qatnasıqlarının’ kompleksi sıpatında alıp qaraladı. Sol sebepli isbilermenlik – bazar ekonomikasının’ rawajlanıwın ta’miyinlewshi qural bolıp esaplanadı. Biraq isbilermenlik ja’miyette o’z-o’zinen ju’zege shıqpaydı. Rawajlang’an ma’mleketler ta’jiriybesi sonı ko’rsetedi, isbilermenlik xızmeti jaqsı huquqıy baza bar bolg’an jag’dyda da, jeterli sho’lkemlestiriwshilik ha’m ekonomikalıq sharayatlar bar bolmasa rawajlanbaydı. Demek, isbilermenlik penen ekonomikalıq o’siw ha’mme waqıt bir-birine baylanıslı tu’rde, qabatlasıp baradı. İsbilermenlik ba’rqulla belgili bir bag’darlarda sho’lkemlesip anıq formalarda ko’rinedi, lekin xojalıq ju’ritiw usılı sıpatında bir 8 neshshe ulıwma o’zgesheliklerge iye. Ma’selen, xojalıq subektlerinin’ erkinligi, ekonomikalıq ma’pke iye bolıwı, xojalıq ju’ritiwdin’ udayı qa’terliligi ha’m juwapkerliligi esaplanadı. Sonday aq, isbilermenlik en’ da’slep novatorlıq penen belgilenedi, sebebi ol mudamı ekonomikalıq xızmette jan’alıqlardı tabıw, olardı engiziw, xızmet na’tiyjeliligin ko’teriw ushın ha’rekette bolıwı lazım. İsbilermenliktegi erkinlik, en’ da’slep erkin tu’rde biyg’a’rez ra’wishte bir qararg’a keliw imka’niyatın beredi, bul qarar bolsa bazar mexanizminin’ ha’reketin ta’miyinleydi. Aytayıq, ma’lim bir investitsiyag’a iye ha’m niyeti bar shaxs bizneske kirisiwi, o’zinin’ kommertsiyalıq isin yaki islep shıg’arıwdı sho’lkemlestiriwi mu’mkin. Sebebi o’ndiris resursların, yag’nıy islep shıg’arıw quralların ha’m jumıs ku’shin bazardan satıp alıwı mu’mkin. Ne islep shıg’arıw, qansha islep shıg’arıw, kimge satıw, qanshag’a satıw erkin ta’rizde, bazar jag’dayın u’yrengen halda, isbilermen ta’repinen sheshiledi. Lekin ha’r bir isbilermen hesh qashan bir o’zi, jekke bola almaydı. Tuwrı, isbilermen joqarıdan xojayınlıq etiwden, ne islew, qanday islewdi belgilep beriwden azat bolıwı mu’mkin, biraq bazardan ha’m onın’ qatan’ talaplarınan, nızam ha’m mexanizmlerinin’ ta’sirinen sırtta qala almaydı. Solay etip, bazar ekonomikasına tiykarlang’an xojalıq ju’ritiw forması ko’pshilik xızmetinin’ na’tiyjesi bolıp esaplanadı. İsbilermenlik xızmetinin’ huquq-minnetleri ha’m wazıypaları. Bazar ekonomikasına o’tiw da’wirinde isbilermenlikti rawajlandırıw ushın za’ru’r huquqıy jag’day jaratıw en’ a’hmiyetli wazıypa esaplanadı. Bizge belgili, isbilermenlik ha’r qıylı sotsiallıq normalar ta’sirinde bolıp, olardın’ ishinde huquqıy normalar, jumıstag’ı pa’kizelik, epshillik, a’dep–ikramlılıq qag’ıydaları jetekshi orınlarda turadı. Prezidentimiz İ. A. Karimov bul jo’ninde «Kishi biznes ha’m jeke isbilermenliktin’ izbe-iz rawajlanıp barıwın ta’miyinlew arqalı biz ma’mleketimizde ja’miyetimizdin’ sotsiallıq-siyasiy tiregi ha’m tırnag’ı bolg’an orta klastın’ qa’liplesiwine ha’m onın’ barg’an sayın bekkemlenip barıwına erisip atırmız. Ba’rimizge ayan, a’yne sol sotsiallıq qatlam, yag’nıy, orta klass elimizde a’melge asırılıp atırg’an reformalarımızdı ja’ne de teren’lestriwden, ma’mleketimizdin’ izbe-iz ha’m bir tegis rawajlanıwınan en’ ma’pdar bolıp tabıladı. Sol sebepli kishi biznes ha’m jeke isbilermenlik bu’gingi ku’nde ja’miyetimizdegi sotsiallıq ha’m siyasiy pa’rawanlıqtın’ kepilligi ha’m su’yenishine, jurtımızda 9 rawajlanıw jolında belsene ha’reketlendiretug’ın ku’shke aylanıp barmaqta» 2 dep aytıp o’tti. İsbilermenliktin’ huquqıy tiykarları O’zbekstan ha’m Qaraqalpaqstan Respublikalarının’ Konstitutsiyaları, Puqaralıq ha’m Xojalıq protsesual kodeksleri, a’meldegi nızamlar, Oliy Ma’jlis ha’m Joqarg’ı Ken’es qararları, Prezident pa’rmanları ha’m qararları, Ministrler Kabinetinin’ ha’m Ministrler Ken’esinin’ qararlarında, Ministrliklerdin’ huquqıy hu’jjetlerinde belgilep berilgen. İsbilermenlik penen shug’ıllanbaqshı bolg’an ha’r qanday shaxs o’z baslaması boyınsha, o’z ıqtıyarı menen basqa bir shaxstın’ zorlawısız yaki ko’rsetpesisiz xızmet tu’rin tan’laydı. İsbilermenlik xızmeti menen shug’ıllanıwshılar to’mendegi printsip ha’m sha’rtlerge qarap is ju’rgiziwi kerek boladı (1-sızılma). 1-sızılma. İsbilermenliktin’ a’hmiyetli printsipleri ha’m sha’rtleri. Xızmetin, a’melge asırıw wazıypaların, usılların biyg’a’rez ra’wishte o’zi belgilep aladı. İsbilermenlik – bazar ekonomikasına ta’n arnawlı xızmet tu’ri bolıp, isbilermen payda alıw maqsetinde o’nim islep shıg’aradı yaki xızmet ko’rsetedi. İsbilermen o’z qaramag’ında, iyeliginde isletip yaki o’zge mu’lkten paydalanıp tovar islep shıg’arıw yaki xızmet ko’rsetiw jolı menen pul tabıwshı shaxs. Mu’lkti ijarag’a beriwshiler, puldı amanat banklerine qoyıp yamasa qarızg’a pul berip protsent alıwshılar isbilermen emes. Bunday jag’daylar isbilermenlikke kirmeydi. İsbilermenlik mashaqatlı is bolıp ha’mmenin’ de qolınan kele bermeydi. İsbilermenlik penen shug’ıllanıwshı insannın’ a’lbette tayarlıg’ı bolıwı lazım. 2 « Elimizdi modernizatsiyalaw jolın izbe-iz dawam ettiriw rawajlanıwımızdın’ a’hmiyetli faktorı». Prezident İslam Karimovtın’ O’zbekstan Respublikası Konstitutsiyası qabıl etilgeninin’ 18 jıllıg’ına bag’ıshlang’an saltanatlı ma’resimdegi bayanatı.//Erkin Qaraqalpaqstan, 2010jıl 8-dekabr №147 Mu`lk qatnasıqlarına qatnasıwshılar Ekonomikalıq ha`reketleri ushın Payda alwg`a umtılıw, qatnasıw İsbilermenliktin` printsipleri ha`m sha`rtleri Kommertsiyalıq sırg`a iye bolıw Ekonomikalıq erkinlik A`meldegi nızamlar shen`berinde xızmet ju`ritiw 10 İsbilermenlikke qızıqqan intalı insanlar xalıqtın’ ishinen ko’plep tabıladı. Biznes – o’zine tartıwshı o’zgeshelikke iye bolıp, ol o’z iyrimine ko’plegen insanlardı tartadı. O’zbekstan ha’m Qaraqalpaqstan Respublikalarının’ «İsbilermenlik haqqında» g’ı Nızamlarında isbilermenlik du’zilmeleri, olardın’ sho’lkemlestiriwshilik– huquqıy tu’rlerine qaramastan, to’mendegi huquq ha’m minnetlemeleri ko’rsetip berilgen. Nızamg’a muwapıq ha’r qanday isbilermenlik subekti to’mendegi huquqlarg’a iye: 1. Ma’mleket nızamları, Oliy Majlis, Joqarg’ı Ken’es qararları ha’m ma’mleketlik basqarıw organları hu’jjetleri menen qadag’an etilmegen ha’r qanday xojalıq xızmeti menen shug’ıllanıw; 2. Nızamg’a qarsı bolmag’an ha’r qanday ka’rxana yamasa sho’lkem du’ziw; 3. İsbilermenlik xızmetin alıp barıw ushın sha’rtnama tiykarında basqa puqaralardın’, ka’rxanalardın’, sho’lkemlerdin’, sol esaptan sırt ellik yuridikalıq ha’m fizikalıq ta’replerdin’ mu’lkin, pul qarjıların ha’m bazı bir mu’lkke bolg’an huquqların tartıw; 4. Nızamlı jol menen qolg’a kirgizilgen mu’lkten paydalanıp basqa xojalıq subektlerinin’ xızmetinde qatnasıw; 5. Respublikadag’ı ha’rekettegi nızamlar ha’m du’zilgen sha’rtnamalar tiykarında o’zinin’ xojalıq bag’darlamasın biyg’a’rez qa’liplestiriw; 6. O’z o’nimi ha’m xızmeti ushın tutınıwshını ha’m ta’miyinlewshini biyg’a’rez tan’law; 7. İslep shıg’arg’an tovarına ha’m ko’rsetetug’ın xızmetine tarif ha’m bahalardı biyg’a’rez belgilew; 8. Jallanba jumısshılardı a’meldegi nızam ha’m miynet sha’rtnaması tiykarında jumısqa qabıl etiw ha’m jumıstan bosatıw. Juwmaqlastırıp aytatugın bolsaq, isbilermenliktin’ a’hmiyetli belgilerine to’mendegiler kiredi: - xojalıq xızmetin alıp barıp atırg’an subektlerdin’ o’z betinsheligi ha’m erkinligi. Huquqıy normalar shegarasında ha’r bir isbilermen ol yamasa bul ma’sele boyınsha o’z betinshe qarar qabıl etiwi mu’mkin; - ekonomikalıq ma’pdarlıq. İsbilermenliktin’ tiykarg’ı maqseti maksimal da’rejede da’ramat alıwdı go’zlep, ja’miyetlik rawajlanıwg’a da o’z u’lesin qosıwdan ibarat; - xojalıq ta’wekelshiligi ha’m juwapkershilik. Ha’r qanday esap-sanaqta da anıq emeslik ha’m ta’wekelshilik bolıwı mu’mkin. Download 1.2 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|