Hazirlayanlar
Download 3.23 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 1.1. İlk Türkçe Oyunlar
- 1.2. Beyoğlu’ndan Gedikpaşa’ya
- 1.3. Osmanlı Tiyatrosu ve Kültürel Hayat
- 1.4. Tiyatro Edebî Komitesi
|
1. Tiyatro ve Ermeniler Yabancı kumpanyaların Beyoğlu ile sınırlı çevrelerinin genişletilme- sinde, tiyatronun yerlileşmesi ve yaygınlaşmasında en önemli rolü ise Er- meni sanatçılar oynamışlardır. Türkiye’ye en çok İtalya ve Fransa’dan topluluklar gelmiştir. İtal- yanlar temsillerini daha ziyade Naum Tiyatrosu’nda, Fransızlar ise, J. Giustiniani’nin Palais de Cristal’inde vermektedirler. Ancak araların- da kuvvetli bir rekabet bulunduğu için, zaman zaman Naum Fransız- lara, Giustiniani de İtalyanlara kapılarını açmaktadır. Av rupalı trupların yoğun ilgi gören bu oyunları, bir süre sonra, bazı Ermeni sanatçılarda da İstanbul’da tiyatro yapmak hevesini uyandırmıştır. Zaten Türkiye’deki Er- meniler 1810’lara kadar inen bir tiyatro geçmişine sahiptirler. Venedik- yan, Muyapen, Hayr Mınas Pijikyan gibi isimlerin önderliğinde başlayan çalışmalar 1815’te halka da yansımıştır. Pijikyan’ın Ermenice yazdığı Ar- daşes adlı tragedya 1815 yı lında Mıkhitharyan öğrencilerince 9 sahneye konmuştu. Ayrıca Düzyan ailesinin Kuruçeşme’deki konağında düzenli olarak birçok Ermenice güldürü sahnelenmiştir. Yine İstanbul’da, 1828 yılında Kirkor Varjabet Peştemalcıyan, Kumkapı’daki Bezciyan ilkoku- lunda bazı temsiller organize etmiş, ün lü İtalyan yazarı Metastiasio’nun Olimpiade adlı eseriyle Dido’sun Merhamet’i oynanmıştır. Bu dönemde bir yazarlar derneği de kurulmuştur. İzmir’de ise, Meropyan okulu öğ- rencileri öğretmen Rupen Andreas Papazyan’ın liderliğinde, 1836 yılında Goldoni’nin La Locandiera adlı güldürüsünü İtalyanca sahneye koy- muşlardır. Ermeni gençleri Avrupalı sanatçıların oynadıklarını eserleri önce Ermenice’ye çevirerek kendi dindaşlarına temsile başlarlar. 1845’te H. Bedros Mınas’ın beş perdelik Büyük Hosrev tregedyasını ve ondan sonra Sımpat II adlı tragedya oynanır. Çalışmalar 1855’te Sırabyan Hekimyan’ın dramaturgluğu ve sahne yöneticiliğiyle daha da gelişir. Artık Beyoğlu’nda Naum Tiyatrosu’nda temsiller verilmektedir. Bunun yanısıra Bebek’te Fransız okulunda, Üsküdar’da Odian Boğos Ağa’nın evinde Corneille, Molière, Racine ve Voltaire’den eserler oy nanır. Ancak XIX. yüzyılın ilk profesyonel tiyatro topluluğunu 1846 yılında İstanbul doğumlu bir Ermeni olan Ohannes Kasparyan kuracaktır. Gerçi,
ortaoyunu gibi temsiller de vermiştir. Ancak, Beyoğlu’nda Avrupaî biçimde 9 1701’de Mıkhithar Abba’nın kurduğu Katolik Ermeni tarikatı mensupları. 328 HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER tahtadan bir oyun yeri kuran Kasparyan, hepsi Ermeni oyunculardan mey- dana gelen kadrosuyla giderek dram da oynamaya başlamıştır. Henüz Erme- ni kadınların sahneye çıkması söz konusu değildir. Zenne rollerine Kevork Çilingiryan çıkmakta, zaman zaman Avrupalı kadın oyuncular da rol almak- tadır. Bir ara aldığı davet üzerine Tifl is’e gitmiş, orada da bin metrekare- lik bir arsa üzerinde iki katlı bin kişilik, 72 localı bir tiyatro kurmuş olan Kasparyan, döndüğünde İstanbul’a da biri Pangaltı’da diğeri Gedikpaşa’da iki tiyatro binası kazandırmıştır. Daha sonraları Gedikpaşa’daki bina, Güllü Agop’un Osmanlı Tiyatrosu’nun temsilleriyle Tanzimat Devri’nin en önem- li merkezlerinden biri olacaktır 10 .
İlk Türkçe oyunların çevrilmesinde ve Türkçe oyun yazımında da Ermeniler birinci derecede rol oynamışlardır. Özellikle Venedik’teki St. Lazare Manastırı’nda Katolik Ermeni Mıkhitharyanlarının Ermeni harf- leriyle Türkçe yayınları büyük katkı sağlamıştır. Metastasio’nun dört dramı Ermeni harfl eriyle Türkçe’ye çevrilmiş ve 1831 yılında basılmış- tır. Bunlardan ilki Apel’in Ölümü (La Marte d’Apel), ikincisi İshak Efen- dimiz Hazreti İsa’nın Örneği (Isaac Figura del Redentore), üçüncüsü Hosep Kerezik (Guiseppe Riconosciuto), dördüncüsü Isus Efendimizin Siyaseti (La Passion de N. Seigneur Jesus-Christ) adlarını taşımaktadır. Metastasio’nun oyunlarının Manas tır eliyle Türkçe’ye çevrilmesinin ti- yatrodan çok dinî bir amaç taşıdığı apaçık ortadadır. Ne var ki, Metas- tasio, İstanbul’da en çok oynanan yazarlardan birisi olmuştur. Ya zarın Aristodeme, Olimpiade, Themistocle gibi oyunları ya çevril miş, ya da hem çevrilip hem oynanmıştır. Bu ilk çeviri oyunların dili, yanlış kul- lanılan sözcükler ve sözdizimi kurallarına aykırı bir takım yapılarla yer yer kusurluysa da, şaşırtıcı biçimde arı bir Türkçe’ye sahiptirler. Öyle ki, oyuncu kadrosu bile Söyleşenler başlığıyla verilmiştir 11 . İlk Türkçe temsiller için ise Sırapyan Hekimyan’ın çalışmalarını bek- lemek gerekecektir. İstanbul doğumlu Hekimyan, öğrenimini Venedik’te ta- mamladıktan sonra 1848’de İstanbul’a dönmüş, Bedros Magakyan, Hovan- nes Acemyan, Bedros Çuhacıyan, Abraham Narinyan, Avadis İdareciyan, Tomas Terziyan, Serope Benğliyan, Harutyun Çamaşırcıyan, Agavni Hamo- 10 And, a.g.e., s.153. 11 Ayrıntı için bkz. And, “Gedikpaşa Tiyatrosu’ndan Önceki Türkçe Oyunlar”, Türk Dili (Ti- yatro Özel Sayısı), Sayı 178, Temmuz 1966, s.681-683. 329 Yrd. Doç. Dr. Ali BUDAK yan, Agavni Terziyan, Takuhi Giranyan, K. Baltayan ve Aruzyak Papazyan gibi isimlerle İtalyanca ve Türkçe temsiller vermeye başlamıştır 12 .
ticarî bir kaygı da söz konusu olmalıdır. Zira İstanbul’daki Ermeni se- yirci sayısı, artık sayıları epeyce artmış ve profesyonelleşmiş olan sah- ne sanatkârlarına yetmemektedir. Elbette, asıl ve büyük kitleyi Türkler oluşturmaktadır. Onları da tiyatroya çekmek, çok sayıda yeni müşteri kazanmak anlamına gelecektir. Ermeni sanatçılar, Sultan Abdülmecid’in 1858’de Dolmabahçe’de bir Saray Tiyatrosu yaptırmaya başlamasın- dan da cesaret almış görünmektedirler. Hekimyan’ın İtalyanca’dan çevirdiği Riyakâr ve Müseyyib adlı oyu- nu Naum Tiyatrosu’nda Türkçe oynanmıştır. Devrin gazetesi Ceride-i
dillerde oynanageldiği hatırlatıldıktan sonra, Riyâkâr ve Müseyyip adlı ibret verici komedinin herkesin izleyip anlayabilmesi için Hekimoğlu Sirap tarafından İtalyanca’dan Osmanlı diline çevrildiği belirtilmiştir 13 .
14 . Hekimyan’ın bu denemeleri ve İstepan Ekşiyan’la sürdürdüğü Türkçe temsilleri, Türk tiyatrosunun oluşumunda belirleyici adımlar olarak görülmektedir 15 . He-
kimyan 1859 yılında, Altunduryan, Istepan ve Arakel kardeşlerin parası ve girişimiyle kurulmuş olan Şark Tiyatrosu’na yönetici olacak; Ermeni kadınlar ilk olarak bu toplulukta sahneye çıkacaklardır. Hekimyan ve ar- kadaşları aynı yıl içinde Sultan Abdülmecit’in Saray Tiyatrosu’nda da Don Gregorio, Titizmeşreb Keremkâr, Mahcubiyetin Mükâfâtı, Don César de Bazan adlı oyunları Türkçe oyna mışlardır. Anlaşılıyor ki, Dolmabahçe Saray Tiyatrosu, sadece burada oynanmak üzere Şinasi’ye ısmarlanmış Şâir Evlenmesi’nin 16
sayısını da artırmıştır. 12 And, a.g.e., s.153-154. 13 Ceride-i Havadis, 11 Şevval 1274 (20 Mayıs 1858), Sayı 887. 14 Türkiye’deki Ermenilerin tiyatro çalışmalarıyla ilgili ayrıntı için bkz. Karnik Stepenyan, Urvakitj Arevmidahay Tadroni Badutyan, (Batı Ermenilerinin Tiyatrosunun Tarihinin Ana Çizgileri-Ermenice), I (1962), II (1969). 15 And, a.g.e., s.154. 16 Şinasi’ye Şâir Evlenmesi adlı komedinin Dolmabahçe Saray Tiyatrosu’nda oynanmak üze- re ısmarlanmış olduğuna dair İstanbul’da yayımlanan Fransızca bir gazetede şu satırlar yer almıştır. Paris’te uzun süre okuyan ve Meclis-i Maarif azası Şinasi Efendi en son Racine, La Fontaine, Molière’den parçaları Türkçe’ye çevirdi ve çevirilerinde yetenek ve ustalık görüldü. Özünden şâir olan bu genç yazar Sultan’ın özel tiyatrosunda oynanmak üzere güzel bir komedya yazmış bulunuyor. Oyunun adı Şâir Evlenmesi’dir. Boşboğazlık edip
330 HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER Yine Ermenilerin başrolü oynadıkları 1862-1864 yılları arasındaki bir girişim, Türkçe temsillerin sayılarının artması ve yaygınlaşmaları ba- kımından önemlidir. Şark Tiyatrosu’nun İstepan Ekşiyan başta olmak üzere bazı önemli oyuncuları, yönetici Altunduryan kardeşlerle anlaş- mazlığa düşüp ayrılmışlar ve İzmir’e gitmişlerdir. 1861 yılında bir ti- yatro binasına kavuşmuş olan İzmir’de hazır bir ortam vardır. Ekşiyan ve arkadaşları, kentte daha önce kurulmuş Vaspuragan topluluğunun adıyla Ermenice, Fransızca ve İtalyanca’nın yanısıra Türkçe temsiller de vermişlerdir. İzmirliler, devrin belli başlı Ermeni oyuncularından kurulu ekibe büyük ilgi göstermiş, Ekşiyan da Türkçe temsillerin sayı- sını artırmıştır. 1863 sezonunda Kocasını Aldatan Karı, Mahcubiyetin
lar İzmir’de defalarca sahnelenmiştir. Aralarında geleceğin Osmanlı tiyatrosunun kurucusu Güllü Agop’un da bulunduğu topluluk üyele- ri, Aralık 1863’te Victor Ducange’ın Otuz Yıl Yahut Bir Kumarbazın Encâmı’nı da oynadıktan sonra 1864 yazında tekrar İstanbul’a dön- müştür
17 .
Oyunların Türkçe oynanması, kalabalık Türk nüfusunu tiyatroya çekmek açısından kuşkusuz yerinde bir adımdır. Ancak yeterli değildir. Özellikle İstanbul’da, o günün şartlarında tiyatro ile seyirci arasında daha pek çok engel bulunmaktadır. İlk başta, tiyatrolar sadece Beyoğlu’nda temsiller vermektedirler. Türkler ise yoğun olarak İstanbul yakasında, Üsküdar, Beşiktaş ya da Boğaziçi köylerinde oturmaktadırlar. Sadece sınırlı sayıdaki atlı arabalarla bir yerden bir yere gidilebilen bir şehirde, Beyoğlu’ndaki gece temsillerine gidip geri dönmek, hem büyük bir fe- dakârlığı hem de yüklü bir masrafı gerektirmektedir. Tiyatrocuların Türk- çe oyunlara yönelişine bakarak, bunları göze alanların sayısının hiç de az olmadığı anlaşılsa bile, büyük bir kesimin sahnelerin uzağında kaldıkları açıktır. Üstelik engeller sadece ulaşım güçlüklerinden ibaret de değildir. Beyoğlu o yıllarda bir hayli karışık ve tehlikelere açık bir semttir. Kumar salonlarından çıkanlar, aynı saatlerde tiyatrodan çıkanlara saldırmakta, oyunu önceden çözümleyecek değiliz. İleride bu temsil üzerine okuyucularımıza bilgi ve- receğiz. Bu vesileyle Sultan’ın başmabeyincisini Saray’da düzenlediği programlar ve güzel sanatları aydınca koruyuculuğu için kutlarız. Bkz. Poligny, “Les Echos du Boshore”, Jour- nal de Constantinople, 25 Haziran 1859. 17 Vaspuragan topluluğu hakkında daha geniş bilgi için bkz. Stepenyan, a.g.e., I, s.269-289.
331 Yrd. Doç. Dr. Ali BUDAK sık sık gasp ve yaralama olayları meydana gelmektedir. Nitekim Hoca Naum, Beyoğlu’na diğer semtlerden geleceklere kolaylık sağlamak üzere oyunlarını gündüz de oynamak gereğini duymuştur. Naum Tiyatrosu’nun, devrin gazetesi Ceride-i Havadis’te yer alan bir ilânında, Berber adlı oyunun Cuma günü namazdan sonra oynanacağı belirtilmiştir 18 . İşte bütün bu şartlar altında, Güllü Agop’un 19 Asya Kumpanyası adıy- la 1867 yılında bir topluluk oluşturup Gedikpaşa’daki eski cambazhanede temsillere başlaması son derece önemli ve cesur bir girişimdir. Önemlidir, çünkü Kasparyan’dan kalma eski cambazhanenin yeniden düzenlenerek açılmasıyla tiyatro halkın ayağına götürülmüştür. Cesur bir girişimdir, çünkü, yeni seyirci ararken, var olan seyirciyi de elden kaçırmak tehli- kesini taşımaktadır. Yani, İstanbul’dan Beyoğlu’na geçmenin sıkıntılarını şimdi de Beyoğlu’ndan Gedikpaşa’ya gelecekler çekeceklerdir. Agop riski göze almış, 1868’den itibaren Tiyatro-yı Osmanî adıyla anılacak olan top- luluğuyla ilk ciddî Türk tiyatrosunun 20 temellerini atmıştır. Güllü Agop’un Ceride-i Havadis’e verdiği ilân, onun yeni yeni seyircileri sahnelere çek- mek için nasıl ince hesaplar yaptığını ortaya koymaktadır: Gedikpaşa’da vâki Tiyatro-yı Osmanî ilânıdır. Avrupa’da tiyatroların hüsn-i intizamına ve icrâ ettikleri lu’biyât ve operalara mümasil olup icrâ etmek ve şu kış vaktinde Dersaadet ahalîsini Beyoğlu’na gidip gelmek ve lokanta ve otel tekellüfünden kurtarmak niyetiyle bu kerre Gedikpaşa’da vâki Souillier’in tiyatrosu Ardeli ve şürekâsı tarafından isticâr olunup fevkâlade masârif ve fedâkârlık ihtiyâriyle şekli ve heyeti değiştirilmiş ve Avrupa’dan müteaddid muallem oyuncularla rakkasları celb ve tedârik olunmağla yakında icrâ-yı lu’biyâta bed’ edeceğini ilân eder 21 . 18 Ceride-i Havadis, 1261, Sayı 222, 223. 19 Güllü Agop, 1840’ta İstanbul’da doğmuştur. Asıl adı Agop Vartovyan’dır. Vartovyan Ermenice’de güllü demek olduğundan Agop bir Osmanlı Ti yatrosu kuracağı zaman Gül-
katılmış, İzmir’de Vaspuragan topluluğunda hem oyunculuk hem de rejisörlük yapmış, nihayet kendisi bir tiyatro heyeti kurarak, Gedikpaşa Ti yatrosu’nda Türk sahnesine hizmet- te bulunmuştur, iyi bir aktör olmaktan ziyade iyi bir rejisör ve idare ci olan Güllü Agop 1882’de Sultan Abdülmecid tarafından, Saray Tiyatrosu’na rejisör ve idareci ola rak seçilmiş, bu mazhariyyetten sonra, yıllarca ev vel kabul etmiş bulunduğu Müslümanlı- ğını da açığa vurarak Yâkub adını almıştır. Bkz. Refi k Ahmet Sevengil, Türk Tiyatrosu Tarihi III, Tanzimat Tiyatrosu, MEB Yayınları, İstanbul 1961, s.54-55. 20 Akyüz, a.g.e., s.35. 21 Ceride-i Havadis, 18 Recep 1284, Sayı 174 ve 20 Recep 1284, Sayı 175. 332 HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER 1.3. Osmanlı Tiyatrosu ve Kültürel Hayat Güllü Agop’un Asya Kumpanyası Gedikpaşa’ya gelmeden önce, Ro- manos Sedefçiyan’ın yazdığı Vartan Mamigonyan’u Naum Tiyatrosu’nda Dikran Çuhacıyan’ın müziğiyle, Karım ve Şemsiyem adlı komediyi ünlü Ermeni sanatçısı Bedros Atamyan’ın başrolüyle oynamıştı. Macbeth’i de, daha öncekilerin aksine ilk kez kadın oyuncularla oynatmış olan Güllü Agop’un dağarında Victor Hugo’nun Hernani’si de yer almıştı. Ama denilebilir ki Güllü Agop asıl kimliğini ve etkinliğini, tiyatrosunu Gedikpaşa’ya taşıdıktan ve 1870 yılından itibaren on yıllık Türkçe tem- sil verme tekelini aldıktan sonra kazanmıştır 22 . Bu yılı Güllü Agop’un Tiyatro-yı Osmanî’sinin, yani hem Osmanlı tiyatrosunun hem de millî Türk tiyatrosunun gerçek başlangıcı olarak 23 ele almak yanlış olmaya- caktır. Seyirci sayısı artmış, daha önemlisi, Harbiye ve Tıbbiye öğren- cileriyle subayların çoğunluğu oluşturduğu bir kaliteye ulaşmış 24 , telif
oyunların yazımında büyük gelişme görülmüştür 25 . Doğal olarak, Gedikpaşa Tiyatrosu’nda verilen ilk Türkçe tem- siller de, yine Ermeni muharrir veya sanatkârlar tarafından yabancı dil- lerden tercüme olunmuş eserlerdir. Fakat Güllü Agop, yabancı milletlerin hayatına dair eserlerin o devirdeki Türk topluluğu arasında geniş alâka ile karşılanmadığını farketmekte gecikmemiştir. Yayımladığı bir prog- ramdaki; Bizim şimdiki halimizde başlıca noksanı mız yalnız âmme’nin nazargâh-ı kabûlünde şâyân-ı arz olabilecek lu’biyyât-ı milliye’nin fıkdanıdır 26 cümlesi onun, Türk halkının millî oyunlara daha çok rağbet göstereceğine inandığını apaçık ortaya koymaktadır. Kafasında, Türk halkının nesilden nesile aktardığı Leylâ ile Mecnûn gibi bazı hikâye- leri oyunlaştırıp sahneye koymak vardır. Bunu da yapmıştır. Leylâ ile
mış, 1869 yılı Ocak ayının on ikinci günü Gedikpaşa Tiyatrosu’nda sahnelemiştir. Temsilin ilânı Terakkî gazetesinde şu satırlarla yer al- mıştır:
22 Bu imtiyaz şartnamesinin tamamı için bkz. Alemdar Yalçın, II. Meşrutiyet’te Tiyatro Ede- biyatı, Ankara 1985, s.5-6. 23 And, a.g.e., s.113. 24 İbret, 10 Ramazan 1289, Sayı 50. 25 And, a.g.e., s.166. 26 Güllü Agop’un 1874-1875 dönemine ilişkin olarak hazırlanan; Oyuncular, oyun dağarı, yönetim kadrosu ve fi yatları içeren 11 sayfalık göstermelikteki yazısı için bkz. And, a.g.e., s.167.
333 Yrd. Doç. Dr. Ali BUDAK Gedikpaşa’da, Tiyatro-yi Osmanî Ramazan-ı şerifi n yirmi sekizinci Pazartesi akşamı yani Salı gecesi Güllü Agop marifetiyle efsâne-i Fuzulî berâ-yi Leylâ ile Mecnûn bâzîçe-i pür-fünûnu beş perde olarak Musta- fa Efendi’nin tertib ve te’lifi üzere icrâ olunacaktır 27 . Güllü Agop’un Mecnûn’u, Büyük Karakaş Hanım’ın Leylâ’yı oynadıkları bu temsil, Tanzimat’tan sonra Türk dilinde oynanmış olan ilk müzikli sahne eseri olarak kabul edilmektedir 28 . Aynı yıl Ahmet Ve- fi k Efendi’nin, Molière’in Le Mariage Force isimli eserinden adapte edip kitaplaştırdığı Zor Nikâh’ı da oynanmıştır. 1869-1870 sezonunda Türkçe temsillerin sayısı artmış, Âli Bey’in Misafi ri İstiskal isimli komedisinin yanısıra, Güllü Agop, Tahir ile Zühre ve Arzu ile Kamber hikâyelerini de sahneye koymuştur. Tiyatronun 1871-1872 tiyatro mevsiminde oynanan eserleri arasında en mühimi Alî Bey tarafından Molière’in Les Fourberi- es de Scapin isimli komedi sinden adapte edilmiş olan Ayyar Hamza’dır. Sonraları birçok kez tekrarlanan bu komedi ilk defa Gedikpaşa Tiyatrosu’nda 20 Kasım 1871 günü akşamı oynanmıştır. Aktörlerden Nalyan Efendi’nin hazırladığı Telemaque, bir perdelik opera olarak 10 Aralık 1871 günü sahneye taşınmıştır. Osmanlı Tiyatrosu’nun yıldızı asıl 1872-1873 yıllarında parlamıştır. Devrin tanınmış edipleri tiyatroya sahip çıkmış, gazetelerde övgü dolu yazılar yayımlanmış; Âlî Bey’in Geve-
telif dramı oynanmıştır. Yine Arif Ağa’nın Hilesi isimli müzikli bir eser ilk defa Gedikpaşa Tiyatro su’nda 9 Aralık 1872 tarihinde sahneye konulmuştur. O sıralarda Namık Kemal ve arkadaşları tarafından ya- yınlanmakta olan İbret gazetesinde Osmanlı Tiyatrosu başlıklı yazıda bu eserden şöyle söz edilmiştir: Arif Ağa’nın Hilesi operasını gidip seyrettik; Osmanlı dilinde bir opera tertip ve tanzimi epey zamandır isteniyordu; bu, çok vakit ve çok emek isteyen bir iştir, onun için herkes buna imkânsız diyordu, işte mümkün oldu; gördük, beğendik. Bu opera lisanımızda ilk eserdir; terti- bi güzel, muzıkası mükemmel. Türk dili de mûsikîli eserlere çok uyuyor. Eserin bestesi, güfte sine uygun olarak vücûda getirilmiştir. Osmanlı Tiyatrosu’nun mucidi Güllü Agop Efendi ile operanın nazımının ve bes- 27 Terakkî, 28 Ramazan 1285 (12 Ocak 1869), Sayı 47. 28 Sevengil, a.g.e., s.61. Leyla ile Mecnûn hikâyesini tiyatroya uyarlayan Mustafa Efendi ve Güllü Agop ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Vasfi Rıza Zobu, “Güllü Agop’a Ait Tetkik- ler”, Cumhuriyet, 22 Aralık 1958, s.4.
334 HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER tesinin mürettibi olan Alberto ve Dikran Çuhacıyan Efendiler’in himmet- lerini, oyunu icra eden sa natkârların mahâretlerini tebrîk ederiz 29 . Ahmet Midhat Efendi’nin Eyvah’ı Mart ayı içinde oynanmıştır. Namık Kemal’in meşhur Vatan Yahut Silistre adlı piye sinin hadiseler yaratan ilk temsili de bu tiyatro mevsimi içinde gerçekleşmiştir 30 . İlk defa l Nisan 1873 akşamı oynanan eser, adeta, millî tiyatroyu parlak bir istikbalin beklediğini müjdelemiştir 31 .
Güllü Agop’un Türk tiyatrosunun gelişimine bu dönemde iki büyük katkısı daha olmuştur. Bunlardan birincisi, Türk yazarlarından oluşan ve bir tür dil ve dramaturgluk çalışması yapan Tiyatro Komitesi’nin ku- rulmasıdır. İkincisi ise, Türk oyuncularını ilk kez sahneye çıkarmasıdır. Batılı anlamda ilk profesyonel tiyatro oyuncusu Ahmet Necib Efendi, Güllü Agop’un Osmanlı Tiyatrosu’nda, Ayyar Hamza oyununda Muhar- rem Efendi’yi oynamış 32 , onu daha sonra, Hüsnü Ethem, İsmail Hakkı ve Hamdi Efendi gibi isimler izlemiştir 33 . Osmanlı tiyatrosunda telif oyunların sahnelenmeye başlamasıyla se- yirci sayısı kat kat artmış, tiyatro en etkili edebî türlerden biri haline gel- miştir, ama Ermeni sanatçıların Türkçeyi bozuk kullanımlarının önüne geçilememiştir. Ermeni oyuncuların maşrapa yerine marşapa, bayram yerine baryam, ense yerine, ekse, çıplak yerine çılbak, evet efendim yeri- ne he efendim şeklindeki söyleyişleri gazetelerde sık sık eleştiri konusu olmuştur 34 . Âli Bey, Türkçe temsillere verdiği ağırlıktan ötürü taktir etti- ği Güllü Agop’a öteden beri, hem eser seçiminde yardım etmekte, hem de oyuncularına zaman zaman düzgün konuşma dersleri vermektedir. Ancak, Âli Bey’in, hem eser hazırlama ve hem de sanatçıların telaffuz- larını düzeltmeye yönelik diksiyon dersleri bireysel kalmakta ve yeterli olamamaktadır. Ermeni artistle rin telâffuz yanlışları seyircilerin kulak- 29 İbret, 15 Şevval 1289 (17 Aralık 1872), Sayı 72. 30 Gedikpaşa’daki Osmanlı Tiyatrosu’nun oyunları ve oyuncuları için bkz. And, a.g.e., s.160- 170; Sevengil, a.g.e., s.53-67. 31 Nihad Sami Banarlı, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, MEB Yayınları, İstanbul 1978, s.1004.
32 Diyojen, 13 Kasım 1287, Sayı 70. 33 And, a.g.e., s.143. 34 “Osmanlı Tiyatrosu”, Diyojen, 19 Kasım 1286, Sayı 2.
335 Yrd. Doç. Dr. Ali BUDAK larını tırmalamaya devam etmekte 35 , diğer taraftan, oynanan piyeslerin bir çoğu derme çatma metinlerden oluşmaktadır. Sahneye konulacak eser lerin Türkçe’yi iyi bilen, edebî zevke sahip kişilerin ön tetkikin- den geçmesi, sahne aşamasında da ifade ve şive bozukluklarının düzeltil- mesi tiyatroya çok şey kazandıracaktır, ancak Güllü Agop Efendi böyle bir imkâna da kadroya da sahip değildir. Güllü Agop’un yardım isteği üzerine İbret gazetesi muharrirlerinden Mustafa Nuri Bey’in önayak olmasıyla Müzahharât Komitesi adıyla bir millî tiyatro heyeti kurul- muştur. Bu ilk tiyatro edebî komitesinde, Nafi a Nazırı Râşid Paşa, Maarif Nezareti mektupçusu Halet Bey, Duyun-i Umûmiye direktörü Âli Bey, Namık Kemal ve Menapîrzade Mustafa Nuri Nuri Bey yer almışlardır 36 .
topluluğu bir yanda Pamela, Les Brigands, Değirmenci Kız, Girofl e-Gi- rofl a, Madame Angot’un Kızı, Zeybekler gibi müzikli temsilleri yürütür- ken, bir yandan da savaşa uygun düşecek vatanseverlik oyunları ve şarkılarını sahnelemektedir. Nazım Paşa’nın Aleksinaç Fethi ya-
yatro tarafından oynanmakta, özellikle vatanseverlik şarkılarına önem verilmektedir. Marşların hemen hepsinin altında imzası bulunan Dikran Çuhacıyan, sözlerini Midhat Efendi’nin yazdığı Plevne Marşı’nı da bes- telemiş, cephedeki Gazi Osman Paşa’ya adamıştır 37 . Osmanlı Tiyatrosu’nun, Ahmet Midhat Efendi’nin Çerkez Özdenler adlı dramının halka hürriyet duygularını aşıladığı bahane edilerek 1884’te II. Abdülhamit tarafından yıktırılmasıyla bu parlak dönem sona ermiştir. Artık Türk seyircisi 1908’e kadar ciddi tiyatro eserlerinden mahrum ka- lacaktır. 35 Ermeni sanatçıların telaffuz bozukluğunun o devir tiyatro yazarlarını nasıl rahatsız ettiğini Namık Kemal, ünlü Celâleddin Harzemşah Mukaddimesi’nde şöyle dile getirmiştir: Haki- katen tiyatromuz, sahneleri ışıklandırılmış ve perdeleri mükemmel olmadığı gibi, oyuncu- lar hareketlerinde zararsız fakat konuşmalarında seyir zevkinin yarısını yitirecek kadar ku- surludurlar. Bkz. “Mukaddime-i Celal”, Celaleddin Harzemşah, Hazırlayan Hüseyin Ayan, Dergâh Yayınları, Dördüncü Baskı, İstanbul 1975, s.13. 36 Gadikpaşa Osmanlı Tiyatrosu (Tiyatro-yı Osmanî) için bkz. Selim Nüzhet Gerçek, “İlk Te’lif Piyesler”, Ulus, 5 Şubat 1944. Osmanlı Tiyatrosu’nda dil sorunu ve oluşturulan Ti- yatro Komitesi ile ilgili daha ayrıntılı bilgi için bkz. And, a.g.e., s.113-123; Akyüz, a.g.e., s.35. 37 Levant Herald, 10 Ekim 1877’den aktaran And, a.g.e., s.175-176. |
