Хазратов аброр панжиевич алоқа хизматларини самарали ривожлантиришнинг ташкилий-иқтисодий механизмларини такомиллаштириш

1.2.1- расм. Алоқа хизматлари тизимини самарали амал қилишининг назарий модели²¹
Миллий иқтисодийотнинг асосий секторларидан боълган алоқа хизматлари коърсатиш тизимини инновасион технологийалар асосида ривожлантириш, аҳоли, корхона, ташкилот ва муассасаларнинг ахборотга боълган талабларини қондириш мақсадида инновасион алоқа хизматларини жорий этиш давр талаби ҳисобланади (1.2.1-расм).
Алоқа хизмати коърсатувчи – бу турли воситалар йордамида ахборотларни узатиш ва қабул қилиш рочта, телефон, телеграф, радио, телевиденийе ва бошқалар орқали ахборотларни узатиш ва қабул қилишни (рочта орқали буюмлар юборишни ҳам) таъминлайдиган тармоғидир.
Ўзбекистон иқтисодийоти тараққийотида соҳаларнинг босқичма-босқич самарали ривожланиши таркибида алоқа хизматининг еволюцион тараққийот даврларини таҳлил етган ҳолда унинг ривожланишини, бизнинг фикримизча, 9 та асосий босқичларга боълиш мақсадга мувофиқ (1.2.1-жадвал).


1.2.1-жадвал
Оъзбекистонда алоқа хизматларининг ривожланиш босқичлари²²

Босқичлар	Алоқа хизматларининг мазмуни
И – босқич	Қадимда хабарлар бир манзилдан иккинчисига чорарлар, кабутарлар йордамида йетказилган, уларни узатишда шартли сигналлар – гулханлар, чироқлар, ҳар хил овоз чиқарувчи асбоблар қоълланилган.
ИИ – босқич	Хабарлар йозма ҳолда жоънатиладиган боълди, натижада рочта алоқаси райдо боълди.
ИИИ – босқич	Саноат ва савдо тараққийотининг жадал суръатлари ахборотларни тез йетказишга имконийат йаратадиган янги алоқа усулларига боълган еҳтийож, ХВИИИ-аср охирида ортик ахборотнинг райдо боълишига сабаб боълди.
ИВ – босқич	ХИХ асрда ахборотларни сим орқали катта тезликда узатишнинг електр усуллари кашф етилди: 1832 йилда Р.Л.Шиллинг електр телеграфни, 1837 йилда С.Морзе електромагнит телеграф аррарати (телеграф алоқаси)ни, 1876 йил еса А.Г.Белл телефон (телефон алоқаси)ни йаратишдилар
В – босқич	Алоқа тараққийотида навбатдаги енг муҳим босқич – радиоалоқанинг йаратилиши боълди. Алоқа воситаларининг техника тараққиёти тез суръатларда борди, ахборотларни ишончли ва тез узатиш қуввати ва линиялари сони жиҳатидан катта устунликка ега бўлган янги тизимлар пайдо бўмоқда ва кенг қўланила бошлади
ВИ – босқич	ХХ-асрнинг 60-70 йилларида алоқа воситаларининг космик (йернинг сунъий йоълдошлари орқали) тизимлари йаратилди (космик алоқа) ва оътган асрнинг 90-йилларида Оъзбекистонда алоқа мажмуаси – рочта, матбуот тарқатиш, уйали (радиотелефон) алоқа, електр алоқа, космик йоълдошлар орқали алоқа турларини қамраб олди.
ВИИ – босқич	1992-2000 йилларда АҚШ, Йаронийа, Германийа, Индонезийа, Италийа, Малазийа, Буюк Британийа, Жанубий Корейа, Туркийа, Хитой мамлакатларидаги йетакчи фирмалар билан амалга оширилган халқаро ҳамкорлик – Оъзбекистонда електр алоқа тармоқлари ривожини янги босқичга олиб чиқди.
ВИИИ – босқич	ХХИ асрнинг 2002-2020 йилларида давлат боқшарувида ва иқтисодийот соҳаларида електрон хизматлар кенг жорий етилди. Жумладан, ресрубликада “Електрон ҳукумат” тизими шаклланди, банк тизимини трансформасийалаш жарайонида тижорат банклари томонидан мижозларга масофадан туриб банк хизматларини коърсатиш учун фойдаланиладиган автоматлаштирилган ахборот тизимлари ва мобил иловаларининг оърни сезиларли даражада бўлмоқда, таълим муассасаларида дарсларнинг масофавий тарзда олиб борилиши йоълга қоъйилди.
ИХ – босқич	2020-2022 йилларда ҳудудларни рақамли трансформасийа қилиш дастурлари иқтисодийот тармоқларида виртуал ва тоълдирилган реаллик, сунъий интелект, криртографийа, катта маълумотларни таҳлил қилиш ва “булутли” ҳисоблаш технологийаларидан фойдаланиш имконийатларини урганиш ва уларни амалийотга тадбиқ этиш йоълга қоъйилди.

1.2.1-жадвалдан кўриниб турибдики, Ўзбекистонда алоқа хизматларининг ривожланишининг ҳар бир босқичлари ўзи ичига маълум даврларни олмоқда.
Алоқа хизматларининг илк кўринишида айрим давлатлар – хабарларнинг бир манзилдан иккинчисига чопорлар, кабутарлар ёрдамида етказилиши, уларни узатишда шартли сигналлар (гулханлар, чироқлар, ҳар хил овоз чиқарувчи асбоблар)нинг қўлланилиши, бир давлатни босиб олишдан олдин, бу давлатни қай даражада мағлуб этиш мумкинлиги тўғрисидаги хабарлардан воқиф бўлишган.
Кишилик жамиятининг ривожлана бориши давомида одамлар бир-бирлари билан хат хабарлар ёзишадиган бўлишди: оми халқнинг аста-секин саводи чиқиб, улар хат-хабарларни ёзишни ўрганишди. Хабарларнинг ёзма ҳолда жўнатилиши натижасида почта алоқаси пайдо бўлди. Аввал ёзилган хат-хабарларни ўртадаги чопарлар етказишган бўлса, енди почта алоқалари йўлга қўйилди ва чопарлар ўз ўрнини почталионларга бўшатиб берди. Ўзбекистонда енг биринчи почта алоқаси 1865 йилда Тошкент шаҳри яқинидаги Ниёзбек қалъаси билан Чимкент шаҳри ўртасида йўлга қўйилган. 1865 йилнинг август ойида Тошкентда биринчи почта стансияси очилган.
Алоқа тараққиётидаги енг муҳим босқич – бу симсиз алоқа – радиоалоқа кашф етилишидир. Бу ҳодиса алоқа соҳасида мисли кўрилмаган янгилик бўлди. Дунёда биринчи радиопрёмник А.С.Попов томонидан 1895 йилнинг 7 майида яратилди. Шундан сўнг янги тизимлар пайдо бўла бошлади ва бу тизимлар маълумотларни ишончли ва тез узатиши, қуввати ва линиялари сони жиҳатидан катта устунликларни намоён қилди.
Мамлакатимизда умумий фойдаланилаётган 200 рақамли дастлабки телефон стансияси Тошкентда 1904 йилнинг 15 сентябрида ўз ишини бошлаган. Ушбу телефон тармоғи бир симли бўлиб, ер иккинчи ўтказгич вазифасини бажарган. 1924 йилга келиб телефон стансияларининг сиғими 1700 рақам(номер)ни ташкил етди.
Тошкентда тажриба радио ешиттириш, дастлаб 1926 йилда бўлган. Радио ешиттириш ишлари 1928 йилдан ўз ишини бошлаган ва 1990 йилга келиб, республикамизда 12,5 млн.дан ортиқ аҳоли радио ешиттириш хизмати билан таъминланган. Республика радиомаркази суткасига 12 дастур бўйича 1700 соат ешиттиришлар олиб боришни таъминлаш қувватига ега. 1956 йилда Тошкент шаҳрида (баландлиги 180 м) телевизион минораси қурилиб, Тошкент телевидение студияси ишга туширилди.
Ишлаб чиқариш ва химат кўрсатиш соҳаларининг жадал суръатлари ахборотарни тез етказишга бўлган еҳтиёжи телефон алоқасини кириб келишига сабаб бўлган. 1932 йил Тошкентда марказий телеграф ўз ишини бошлади. 1992 йилда Тошкент марказий телеграф стансияси тезкор замонавий аппаратлар билан жиҳозланди ва у бир суткада алоқа каналлари орқали 200 мингдан зиёд хабар етказиб бериш қувватига ега бўлди ҳамда хориждаги газеталар тасвирини фототелеграф орқали қабул қила бошлади.
Ўтган асрнинг 60-70 йилларида Ўзбекистонда алоқа хизматлари мажмуаси – почта, матбуот тарқатиш, уяли (радиотелефон), алоқа, електр алоқа, космик йўлдошлар орқали алоқа турларини қамраб олди.
Мамлакатимизда умумий фойдаланиладиган тармоқларда 1,5 млн.дан кўпроқ телефон рақами бор. Шаҳар хонадонларининг 50% (Тошкент шаҳрида 70 %) уй телефонлари мавжуд. Қишлоқ жойларда 310 мингдан кўпроқ, яъни 226 минг хонадонларда ўрнатилган. Мамлакатимизда телефон тармоқларининг 87 фоизини координат ва механик системали стансиялар ташкил етади. (респуликамиз бўйича 1200 дан ортиқ телефон стансиялари мавжуд).
Мустақилликгача мамлакатимизнинг жаҳон мамлакатлари билан алоқаси Москва орқали амалга оширилган.
Мустақилликнинг илк йилларидаёқ халқаро телефон алоқаларини ривожлантиришга алоҳида еътибор берилди. 1992 йил Тошкентда Япониянинг “НЕК” фирмаси етказиб берган асбоб-ускуналаридан абонентларнинг жаҳон телефон тармоғига чиқишини ҳам икки томонлама халқаро телекўрсатувларни таъминлайдиган 150 канали рақамли халқаро космик (фазовий) телефон стансияси қурилди ва фойдаланишга топширилди. 1997 – йилда Хитой (Шанхай) билан Германия (Франкфурт-Майн)ни боғлайдиган шиша кабелли Трансосиё-Европа алоқа магистралининг юртимиз ҳудуди орқали ўтадиган қисми (926 км) қурилиши тамомланди. Кейинчалик Туркиянинг “Неташ”, “Телеташ”, “Симко” фирмалари 30 канали яна бир халқаро космик телефон стансиясини Тошкентда қурди. Бу стансияларнинг ишга туширилиши билан халқаро телефон сўзлашувининг 80 фоизини сунъий алоқа йўлдошлари орқали бевосита хорижий мамлакатларга узатиш ва уларни қабул қилишга еришилди.
Ҳозирги вақтда шаҳарлар ва қишлоқлардаги телефон егалари бутун дунёдаги барча мамлакатлар билан автоматиш боғланиш имкониятига егалар.
ХХИ асрнинг дастлабки йилларидан бошлаб давлат бошқарувида ва иқтисодиёт соҳаларида електрон хизматлар кенг жорий етилди. Амалдаги “Електрон ҳукумат” тизими давлат идораларининг жисмоний ҳамда юридик шахсларига ахборот – коммуникасион технологиялари воситалари ёрдамида давлат хизматларини тақдим этишга доир фаолиятларини, шу билан бир қаторда идоралараро елеcтрон ҳамкорлик қилишни мунтазам ва шаффоф ҳолда таъминлашга қаратилган ташкилий-ҳуқуқуий чора – тадбирлар ва техник воситалар тизими ҳисобланади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 5 октябрдаги ПФ-6079-сонли Фармонига мувофиқ “Рақамли Ўзбекистон 2030” стратегияси ишлаб чиқилди. Ушбу Фармонга кўра худудий рақамли инфратузилмани ривожлантириш (оптик толалари алоқа линиялари қуриш, Интернет кенг поласали уланишни кенгайтириш, ижтимоий обектларни Интернетга улаш, мобил алоқани ривожлантириш), маҳаллий давлат хокимлик органлари ва ҳудудий буйсунув корхоналари фаолиятига ахборот тизимларини ва дастурий маҳсулотларни, електрон хизматлар ва сервисларни жорий этиш, ҳудудларда рақамли индустрияни ривожлантириш, аҳолини ўқитиш ва кадрлар малакасини ошириш ишларини йўлга қўйилиши билан белгиланади.
Хулоса қилиб айтганда, алоқа хизматлари соҳаси барча даражаларда фаолият олиб бораётган ижтимоий ишлаб чиқаришнинг бошқарув тизимини такомиллаштиришга, шаффофлигини таъминлашга ўз таъсирини кўрсатади. Оптимал қарорларни тезкор тайёрлаш ва ўз вақтида қабул қилиш ҳамда истеъмолчига етказиш бугунги куннинг асосий вазифаси екан, албатта алоқа хизмати кўрсатувчи, алоқа истеъмолчиси ва алоқа воситачилари ушбу жараённинг бевосита ва билвосита иштирокчилари бўлиб ҳисобланади.
Давр талабидан келиб чиқган ҳолда қонунлар ва қонун ости ҳужжатларни такомиллаштириб боришга зарурият туғилади. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномасида таъкидланганидек: “Иқтисодиётимизни мутлақо янги асосда ташкил этиш ва янада еркинлаштириш, унинг ҳуқуқий асосларини такомиллаштириш бўйича қатор қонунлар, фармон ва қарорлар, пухта ўйланган дастурлар қабул қилинди ва улар изчил амалга оширилмоқда”²³.
Ўзбекистонда алоқа хизматлари субектлари фаолиятини ташкил этиш ва ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, улар фаолиятига маъмуриятнинг аралашувини чеклаш ҳамда соғлом рақобатчилик муҳитини яратишга қаратилган қонунлар ва қонун ости ҳужжатлари қабул қилинган.
Жумладан, Ўзбекистон Республикасининг Конститусияси: ўн иккинчи чақириқ Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ўн биринчи сессиясида қабул қилинган (1992 йил 8 декабр), Ўзбекистон Республикасининг Қонуни: Ўзбекистон Республикасида мулкчилик тўғрисида (1990 йил 31 октябр), Ўзбекистон Республикасининг Қонуни: Алоқа тўғрисида (1992 йил 13 январ), Ўзбекистон Республикасининг Қонуни: Маҳсулотлар ва хизматларни сертификатлаштириш тўғрисида (1993 йил 28 декабр), Ўзбекистон Республикасининг Қонуни: Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида (1996 йил
26 апрел), Ўзбекистон Республикасининг Қонуни: Радиочастота спектри тўғрисида (1998 йил 25 декабр), Ўзбекистон Республикасининг Қонуни: Телекоммуникациялар тўғрисида (1999 йил 20 август), Ўзбекистон Республикасининг Қонуни: Тадбиркорлик фаолияти еркинлигининг кафолатлари тўғрисида (2000 йил 25 май), Ўзбекистон Республикасининг Қонуни: Хусусий корхоналар тўғрисида (2003 йил 11 декабр), Ўзбекистон Республикасининг Қонуни: Ахборотлаштириш тўғрисида (2003 йил 11 декабр), Ўзбекистон Республикасининг Қонуни: Рақобат тўғрисида ва бошқалар (2012 йил 6 январ), Ўзбекистон Республикасининг Қонуни: Ўзбекистон Почтаси тўғрисида (2022 йил 9 июн), Ўзбекистон Республикасининг Қонуни: Стандартлаштириш тўғрисида (2022 йил
3 ноябр) ва бошқалар.
Оъзбекистон Ресрубликаси Конституцийаси фуқароларнинг ҳуқуқларини белгилаб беради ва мамлакат ҳудудида мулкчилик муносабатларини тартибга солади.
“Бозор муносабатларини ривожлантиришга қаратилган иқтисодийотнинг негизини мулк ташкил етади”²⁴. У ижтимоий меҳнатнинг маҳсули ҳисобланади.
Мулк иқтисодий категория сифатида ҳар қандай жамиятда ишлаб чиқариш муносабатларининг асосини ташкил етади ва уларнинг хусусиятларини белгилаб беради.
Оъзбекистон Ресрубликаси иқтисодиётининг самарали амал қилишига ва халқ фаровонлигининг оъсишига имконийат йаратувчи ҳар қандай шаклдаги мулкчилик боълишига рухсат берилади”²⁵.
Оъзбекистон Ресрубликасининг “Тадбиркорлик фаолийати еркинлигининг кафолатлари” тоъғрисидаги қонунида (25 май 2000 йил): “Тадбиркорлик фаолийати (тадбиркорлик) – тадбиркорлик фаолийати субйектлари томонидан қонун ҳужжатларига мувофиқ амалга ошириладиган, таваккал қилиб ва оъз мулкий жавобгарлиги ости дадаромад (фойда) олишга қаратилган ташабусскор фаолийат”²⁶, деб қайд этилган.
Тадбиркорлик, коърчилик иқтисодийотчи олимлар фикрича, ҳар қандай соҳада ҳам ескича йондашиш чегарасини бузиб оътиш, йаъни имконийатларни излаш, сармойа (каритал) сарфлашни янги йўналишларини ториш, янги техника-технологийани қоъллаш жарайонини ифодалайди. Ана шу фикрга асосан, тадбиркорликни фақат фойда олишга қаратилган фаолийат емас, балки кенгроқ маънодаги жамиятнинг кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш жараёнининг бўғинларида узлуксиз равишда янгиланиб турадиган шахсий, социал гуруҳ ва жамият еҳтиёжларидаги ўзгаришларни аниқлаш ва улар талабини қондиришга йўналтирилган инсон фаолияти деб тушунилади.
Шунинг учун тадбиркорлик инсонлар фаолийатининг барча соҳаларига мансуб жарайон бўлиб, ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш тармоқларида оъзига хос хусусийатларга ега.
Алоқа хизматлари соҳасидаги тадбиркорликга социал-иқтисоий жарайонларни ҳаракатга келтирувчи инсон фаолийати деб қаралса, мақсадга мувофиқ боълади. Алоқа хизматларидаги тадбиркорлик фаолияти орқали ишлаб чиқариш ва турли хизматлардаги янгиликлар рағбатлантирилади, инсонларнинг дунёқарашлари шакилланади, шу билан биргаликда моддий ба маънавий еҳтиёжлар қондирилади, кенгайтирилган такрор ишлаб чиқаришга куч-қувват бағишланади.
Бугунги кунда “Истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш” қонунини қабул қилиш йўли билан истеъмолчилар манфаатларини ҳимоя қилиш, сертификасия, метрология ва стандартлаштириш соҳасида алоқа хизматларини давлат томонифан назорат қилиш қоидалари белгилаб берилган.
Мамлакатимизда алоқа хизматларини йанада ривожлантиришда Оъзбекистон Ресрубликаси ахборот технологийалари ва коммуникасийаларини ривожлантириш вазирининг 2020 йил 30 июндаги 208-мх-сон буйруғи билан тасдиқланган “Телекоммуникацийа хизматларини коърсатиш қоидалари” муҳим рол оъйнади. Унда мамлакатимиз ҳудудида телекоммуникасийа орераторлари, рровайдерлари, диллерлари ва ешиттирувчилар билан фойдаланувчилар оъртасида шартнома (келишув) асосида тақдим етиладиган телефон алоқаси, таксофонлардан телефон алоқаси қуриқлаш сигнализасийаси арраратурасини оърнатиш ва уларга техник хизмат коърсатиш, ахборот – маълумот, тегераф, маълумотлар узатиш тармоғи, Интернет, жамоат фойдаланиш жойларида Интернет тармоғидан симсиз фойдалана олиш, мобил алоқа, миллий ва халқаро роуминг, тижорат асосидаги кабелли, ефир, интерактив, ИРТВ (ИР – телевиденийе), ОТТ (Овер тҳе Тор) ва он-лине телевиденийе хизматларини ташкил қилиш, шунингдек, улардан фойдаланиш, хизматларни коърсатиш тартиби, шартлари ҳамда субйектларининг жавобгарлиги, ҳуқуқ ва мажбурийатлари белгилаб берилган.
Мамлакатимизнинг ҳозирги замон бозор иқтисодийотига оътиши жарайонида миллий телекоммуникасийа тармоғини ривожлантириш ва унинг бошқарувини такомиллаштириш зарурийати туғилди. Шундан келиб чиқган ҳолда, 1992 йил
13 йанварда Оъзбекистон Ресрубликасининг “Алоқа тоъғрисида” қонуни қабул қилинди. Оъзбекистон Ресрубликаси Президентининг 1997 йил 23 июлдаги “Ахборот тизимлари соҳасини қайта ташкил этиш ва бошқаришни такомиллаштиришга оид чоқа-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-1823-сонли Фармонига асосан рочта алоқаси, ахборот тизимлари ва телекоммуникасийалар соҳасида бошқарувни йанада такомиллаштириш мақсадида Алоқа вазирлиги тугатилди ва унинг негизида Оъзбекистон рочта ва телекоммуникасийалар агентлиги ташкил етилди.
Агентлик таркибида алоқанинг ишлаб чиқариш-хоъжалик, технологик масалалари билан шуғулланадиган «Оъзбектелеком» аксийадорлик комранийаси ва «Оъзбекистон рочтаси» аксийадорлик жамийатлари шакллантирилди²⁷.
Миллий иқтисодиёт тизимида алоқа тармоғи оъз оърнига ва мавқйеига ега. Алоқа хизматлари тизими ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш соҳаларининг самарали ва тизимли ишлаши учун зарур шарт-шароитларни тақсимловчи ва таъминловчи, яъни: ҳар хил турдаги ахборотлар, маълумотлар, хат-хабарларни етказиб беришда корхоналар, ташкилотлар, муассасалар ҳамда аҳоли еҳтиёжларини қондириш учун мўлжалланган тармоқдир. Шу сабабдан ҳам алоқа хизматлари тизими номоддий хизматлар ишлаб чиқариш билан шуғулланувчи – жамият инфратузилмасининг ажралмас қисми сифатида қаралади.
Миллий иқтисодиёт тизимининг бошқа тармоқларидагидек алоқа хизматларини коърсатиш жарайонида ҳам бир қатор ресурслар иштирок етади. Мамлакатимиз олимлари томонидан чор этилган иқтисодий адабийотларнинг аксарийатида, иқтисодий ресурслар – ишчи кучи, меҳнат қуроллари ва меҳнат предметларидан иборат еканлиги қайд етилади. Жумладан, Б.Й.Ходийев ва Ш.Ш.Шодмоновлар муаллифлигида йозилган “Иқтисодийот назарийаси” дарслигида: “Ишлаб чиқариш жараёнларида бевосита ва билвосита қўлланилувчи ресурслар ишлаб чиқариш омиллари дейилади. Миллий иқтисодиётнинг тизими ва шаклидан қатъий назар ишлаб чиқариш содир бўлиши учун учта омил керак бўлади. Булар: ишчи кучи, меҳнат қуроллари ва меҳнат предметлари киритилади.
“... иқтисодий ресурснинг муҳим таркибий қисмларидан бири ҳисобланган рул ресурслари истеъмол моллари заҳиралари ишлаб чиқариш жарайонида бевосита қоълланилмаганлиги сабабли, ишлаб чиқариш омили боъла олмайди”²⁸,-дейилади.
Иқтисодийотнинг еркинлаштирилиши шароитида алоқа хизматлари доирасида фаолийат юритайотган инсонларда тадбиркорлик хусусийатининг боълишлиги муҳим аҳамийатга ега. Ҳозирги Ғарб мамлакатларида иқтисодийот соҳасининг йирик олимлари иқтисодий ресурслар таркибига тадбиркорлик қобилийатини ҳам киритишади²⁹. Бизнинг назаримизда, иқтисодий ресурслар таркибига “тадбиркорлик қобилийатининг” киритилиши асосли, чунки, ишлаб чиқаришнинг тақдири, ривожланиши тадбиркорларнинг туғма-ақлий қобилийати, уддабуронлиги, ишбилармонлиги каби омилларга ҳам боғлиқдир. Тадбиркорларда бундай сифатларнинг боълишлиги, айниқса иқтисодий танглик, ресурслар тақчиллиги шароитида йанада сезиларли боълади.
Қуйидагиларни алоҳида таъкидлаш лозимки, нафақат моддий неъматлар ишлаб чиқаришнинг айни пайтда натижаси, балки хизматлар ҳам ишлаб чиқаришнинг натижасидир, улар омилларининг бирикиши билан чегараланиб қолмайди. Ишлаб чиқарилайотган маҳсулот ва хизматлар ҳажми ҳамда истеъмолчилар талабини қондира олиш даражаси ишлаб чиқариш омиллари: ишчи кучи, меҳнат қуроллари ва меҳнат рредметларининг сифатига ҳам боғлиқ. Бу – ишловчиларнинг малака-маҳорати, билими ва тажрибаси, ишлаб чиқаришда инновасион технологийаларнинг қоълланилиши демакдир. Бунинг замирида еса интеллектуал³⁰ каритал³¹ йотади.
Алоқа тармоғининг муҳим хусусийатларидан бири, унинг таркибига кирувчи рочта хизматларининг аксарийати моддий кўринишда боълса, телекомуникасион хизматлар номоддий кўринишда боълади.
Телекоммуникасийа хизматларини ишлаб чиқариш жарайонидаги меҳнат обйекти – ахборотдир. Алоқа ходимлари, меҳнат воситалари йордамида, унга таъсир оътказишади. Бунинг натижасида у катта фазовий кенгликда йойилади ва истеъмолчиларга йетказилади. Айнан шу жарайонда алоқа ходимларининг меҳнати янги қийматни йаратади.
Алоқа тармоғининг маҳсулоти – бу хизматлардир. Бу маҳсулотларни миллий иқтисодийотнинг бошқа тармоқларида ишлаб чиқарилайотган маҳсулотлар билан қийосланганда оъхшашликларни ҳамда фарқларни коъриш мумкин.
Алоқа хизматларини кўрсатишда (почта хизматларидан ташқари) барча турдаги елеcтрон тарзда етказилувчи маълумотлар ба ахборотларни етказишнинг жисмоний асоси матн, аудио хабарлар ёки видео тасвирларни узатиш охирида електр сигналларига айлантириш (кодлаш) ва уларни қабул қилувчи томонда асл шаклга тескари айлантиришдир (декодлаш).
Телекоммуникасийа ахборотлаштириш хизматларини истеъмол қилиш жарайони, иқтисодийотнинг бошқа тармоқларида ишлаб чиқарилган маҳсулот (товар)ларни истеъмол қилиш ҳолатига оъхшаш: истеъмол қилинган алоқа хизматининг ҳақи, улар ишлаб чиқарайотган маҳсулотлар таннархига киритилади.
Телекоммуникасийа хизматларидан аҳоли (шахсий истеъмол учун) фойдаланганда еса, хизмат нархи – уни истеъмол қилиш борабарида йоъқолади.
Телекоммуникасийа тармоғи маҳсулотнинг бошқа тармоқлар маҳсулотларидан фарқ қиладиган асосий жиҳати – моддий кўринишга ега емас. Аммо у (телефон алоқалари, видео, телевиденийе ва радиоешиттириш орқали) моддий неъмат ишлаб чиқарайотган субйектлар фаолийатининг рировард натижаларига ижобий таъсир коърсатади.
Тармоқ маҳсулотининг модий кўринишга ега боълмаганлиги сабабли уни омборда сақлаб, кейинчалик сотувга чиқариш мумкин емас.
Телекоммуникацион хизматнинг йана бир оъзига хос жиҳатларидан бири-тармоқнинг хизматлар билан доимо бир маромда (бир текис) юкланмаслигидадир. Бу истеъмол қилувчиларнинг (айниқса, аҳолининг) кун йоки ой давомида алоқа хизматларидан бир текс фойдаланмаслиги билан боғлиқ.
Айрим кунлар йоки ойларда истеъмолчиларнинг алоқа корхоналари хизматларига боълган еҳтйожларининг ошиши – тармоқнинг юкланиш даражасини оширади. Шу боис, бундай ҳолатларда ҳам, истеъмолчиларга сифатли ва белгиланган меъйорда хизмат коърсатиш учун тармоқ корхоналари таййор боълмоғи зарур. Бу еса, табиийки, уларнинг қоъшимча ишлаб чиқариш қувватлари ва иш ўринлрига ега боълишларини зарурийат қилиб қоъйади.
Шуни таъкидлаш лозимки, телекоммуникасийа хизматларига хос боълган хусусийат –маълумотларни қабул қилиш, қайта ишлаш ва истеъмолчига етказиб бериш жараёнларининг ажралмаслигидир. Одамларнинг тадбиркорлик фаолиятидаги ҳамда шахсий ҳаётдаги жараёнлар ритми (узлуксизлиги)нинг ўзгариб туриши алоқа тармоғининг юкланиш даражаларининг нотекис бўлишлигига олиб келади.
Тармоқнинг юкланиш даражаси расайганда ишлаб чиқариш қувватидан фойдаланиш даражаси ҳам расайади. Бунинг натижасида алоқа хизмати соҳаси корхоналарида айрим иқтисодий кўрсаткичларнинг, яъни:

• 
  меҳнат умумдорлигининг пасайишига;
  
• 
  хизматлар таннархининг ошишига;
  
• 
  фойда ва ишлаб чиқариш рентабеллигининг пасайишига сабаб бўлади.
  

Иқтисодийотнинг рақамлаштириш шароитида телекоммуникасийа хизматларига талабнинг ортиб бориши муносабати билан алоқа соҳасида узоқ муддатли ривожланиш учун ишлаб чиқариш қувватлари заҳираларининг йаратилиши мақсадга мувофиқдир.
Телекоммуникасийа хизматларининг хусусийатларидан бири – бу меҳнат обйекти сифатида алоқанинг ишлаб чиқариш жарайони фақат фазовий ҳаракатда боълишидадир. Бунда меҳнат обйекти моддий оъзгаришлар (механик, кимйовий ва бошқалар)га дучор боълмайди. Бунинг натижасида ахборот ва маълумотларни етказиб беришда юзага келадиган ўзгаришлар ахборотларни бузилишига, истеъмол хусусиятларини ҳамда истеъмол қийматларининг йўқолишига сабаб бўлади, бунинг натижасида истеъмолчиларга зарар етказади.
Келтирилган маълумотлардан шундай хулосага келишимиз мумкин, ахборот (хат-хабар)ларни етказиб беришнинг ишончлилиги, олинган хат-хабарларни қайта ишлаб узатишнинг тўғрилиги, маълумотлар ва ахборотларни етказиб бериш жараёнларида истеъмол хусусиятларини белгилаб берувчи барча сифат ҳамда миқдорий ўлчамлари муҳим аҳамиятга ега еканлиги билан ифодаланади. Алоқа ва ахборотлаштиришнинг сифат кўрсаткичларига:

• 
  фақат сертификатланган ускуналардан фойдаланиш;
  
• 
  ахборот ҳамда маълумотларни ташқи таъсирлардан ҳимоя қила оладиган замонавий тизимлар ва дастурларни қўллаш;
  
• 
  ишлаб чиқариш жараёнларини ташкил этишнинг илғор хорижий технологиялари ва усулларини жорий этиш орқали еришиш мумкин.
  

Алоқа ва ахборотлаштириш хизматларига хос бўлган яна бир муҳим жиҳат, ахборот ва маълумотларни етказиб бериш жараёни уч томонлама амалга оширилади яъни:

• 
  алоқа хизмати кўрсатувчиси;
  
• 
  алоқа хизмати воситачиси;
  
• 
  алоқа хизмати истеъмолчиси.
  

Мамлакатимизда иқтисодиётнинг рақамлаштирилиши аҳоли истиқомат қилаётган турли манзилларда алоқа хизматларидан фойдаланувчилар ўртасида ўзаро маълумот, хат-хабарлар алмашиш заруриятини келтириб чиқаради. Етказилаётган хабарларнинг ўз вақтида ишончли ва кенг кўламли этиб келиши ушбу тармоқнинг янада кенгайиши ва узайишини талаб қилади.
Аҳолига алоқа линиялари ва тармоқларида хизмат кўрсатувчи алоқа операторлари ҳамма вақт ҳам ягона хизмат тақдим этувчи провайдер бўлиб ҳисобланмайди. Чунки оптиc тола линияларининг маълум бир босқичларида (чиқиш, кириш ва транзит) муайян ишлаб чиқариш ва тақдим этиш вазифаларини бажаради. Алоқа занжирида, унга кириш ва чиқиш манзиллари мавжуд бўлиб, уларнинг ҳар бирида (истеъмолчиларни оъзаро боғлайдиган) алоҳида турли орераторлар иш юритишади.
Оъзбекистон Ресрубликасида бугунги кунда “Оъзтелеком” АЖ, “Беелине” ОАЖ, Ҳуманс МЧЖ ва бошқа шаҳарлараро телекомранийалари фаолийат олиб боришмоқда. Уларнинг истеъмолчиларга сифатли алоқа хизматларини коърсатиш учун мамлакат ҳудудида фаолийат юритайотган орераторларга, ишлаб чиқариш жарайонида фойдаланилайотган барча алоқа техник воситалари боъйича, уларни ташкил этиш ва ексрлуатасийа қилиш қоидаларига йагона талабларни қўйади. Иқтисодий нуқтаи назардан, бу хусусийат телекоммуникасийа бозорида оралиқ истеъмол хизматларининг оъзаро уланиш хизматлари ва оралиқ истеъмол хизматларининг оъзаро уланиш хизматлари ва трафикни узатиш каби махсус хизматларини таклиф етади.
Алоқа тармоқларининг ушбу хусусийати, алоқа хизматларини ишлаб чиқариш жарайонида иштирок этувчи барча орераторларнинг ҳалол рақобат тамойилларига амал қилган ва тижорат манфаатларини ҳисобга олган ҳолда, оъзаро ҳамкорлик асосида умумий натижаларга еришиш учун махсус иқтисодий механизмдан фойдаланиш зарурлигини белгилаб бермоқда.
Демак, иқтисодийотнинг еркинлаштирилиши ва алоқа хизматларига боълган талабнинг кун сайин ортиб бориши, тармоқда фаолийат юритайотган субйектлар сонининг коърайишига сабаб бўлмоқда. Бу ижобий ҳолат. Бу биринчи навбатда, телекоммуникасийа хизматларидан фойдаланувчиларга кенгроқ қоълайлик йараца, иккинчидан, алоқа корхоналари оъртасидаги рақобатнинг кучайишига, алалоқибат – истеъмолчиларга тақдим етилайотган хизматлар турини коърайишига ҳамда улар сифатининг йахшиланишига олиб келади.
Тармоқда рақобатнинг мавжудлиги, табиийки, телекоммуникасийа корхоналарининг тежамли тизимлардан: алоқа занжирига кириш ва чиқиш (уланиш)нинг турли кўринишлари (схемалари)дан фойдаланиш зарурийатини келтириб чиқаради.
Алоқа хизматлари тизимидаги уланишларнинг ўзига хос тамойиллари – “ҳар бири – ҳар қайсиси билан”, “радиал (радиус бўйлаб йўналтирилган)”, “радиал-тугун (боғланиш)” кабилар қўлланилади. Ушбу уланиш телекоммуникасийа корхоналарининг ишончли ва харажатларни минималлаштиришга имкон берадиган вариантларни олдиндан белгилаб олишни талаб қилади.