Хазратов аброр панжиевич алоқа хизматларини самарали ривожлантиришнинг ташкилий-иқтисодий механизмларини такомиллаштириш

1.3.1-рам. Алоқа воситаларидан фойдаланиш кўрсаткичлари.
Соъровноманинг назорат гуруҳида жами 250 нафар иштирокчилар қатнашган бўлиб улардан қуйидаги саволларга жавоблар олинди.
Ушбу соъровнома мамлакатимизда алоқа хизматларининг самарадорлигини оширишга қаратилган илмий таклиф ва тавсийалар ишлаб чиқишга қаратилган. Алоқа хизматларидан фойдаланасизми?
Ушбу соъровноманинг назорат гуруҳида 250 нафар иштирокчилар қатнашиб қуйидаги натижа олинди. 229 нафар иштирокчи фойдаланаман, 8 нафар иштирокчи баъзида фойдаламан, 13 нафар иштирокчи фойдаланмайман деган жавобларни белгилашди. Олинган натижага коъра, алоқа хизматларидан фойдаланувчилар 92 фоиз натижани қайд етди.
1.3.2-жадвал маълумотларига еътибор қаратадиган боълсак, Ресрубликамизда 2011 – 2021 йилларда алоқа хизматидан тушган тушум таркиби алоқа хизматларининг турлари боъйимча коърсатилайотган хизматлар ҳажми коърсаткичларининг оъсиш суръатлари фоиз ҳисобида берилган бўлиб, унга коъра енг юқори хизмат тури “Интернет тармоғига” тоъғри келмоқда ва бу коърсаткич 2011 йилда 7,2 фоизда боълган боълса, 2021 йилга келиб, 34,1 фоизни ташкил қилди ҳамда йиллар кесимида мос даврга нисбатан 26,9 коърайганлиги коъришимиз мумкин. Оъз-оъзидан бу хизмат тури ривожланмоқда. Бунинг исботи сифатида иккинчи соъровнома оътказилди.

1.3.2-жадвал

Ресрубликамизда 2011 – 2021 йилларда алоқа хизматидан тушган тушум таркиби
(жамига нисбатан фоизда)

Коърсаткичлар	Йиллар												2011 йилга нисбатан 2021 йил оъсиш суръати (% да)
	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020	2021
Алоқа жами	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0
Рочта	3,8	3,8	3,8	4,4	4,2	3,5	3,3	2,4	2,9	2,8	3,1	-0,7
Телеграф	0,0	0,0	0,0	0,0	0,02	0,02	0,02	0,02	0,02	0,01	0,03	0,0
Махсус алоқа	0,1	0,1	0,1	0,1	0,1	0,1	0,1	0,1	0,1	0,1	0,2	0,1
Шаҳарлараро ва халқаро телефон	13,3	16,7	15,2	14,0	11,1	9,7	12,7	16,1	14,2	13,7	12,4	-0,9
Шаҳар ва қишлоқ жойлардаги телефон	2,6	2,3	2,0	1,9	1,8	1,7	1,4	1,2	1,4	1,3	1,0	-1,6
Радио частоталарни роъйхатга олиш,назорат ва ҳимойа қилиш	2,5	2,0	1,4	1,2	1,1	1,0	1,0	1,3	1,4	1,8	2,1	-0,4
Мобил	65,3	60,4	59,7	57,3	58,3	58,8	54,2	49,0	43,0	39,2	38,2	-27,1
«Интернет» тармоғи	7,2	8,6	10,8	14,0	15,8	17,0	21,4	22,9	26,0	30,2	34,1	26,9
Маълумот узатиш тармоғи	3,5	4,0	5,0	5,0	5,5	6,1	3,9	4,8	8,5	7,9	6,3	2,8
Телевиденийа дастурларини узатиш ва қабул қилиш	1,0	1,1	1,2	1,3	1,4	1,5	1,5	1,6	1,6	1,8	1,8	0,8
Радио дастурларини узатиш ва қабул қилиш	0,2	0,2	0,1	0,1	0,1	0,1	0,1	0,2	0,2	0,2	0,2	0,0
Алоқанинг бошқа турлари	0,5	0,8	0,7	0,7	0,6	0,5	0,4	0,4	0,7	1,0	0,6	0,1

1.3.2-расм Алоқа хизматлари турларидан фойдаланиш коърсаткичлари
Ушбу соъровнома натижаларига коъра телефон ва интернет алоқа хизматлари 90 фоизни ташкил етди.
Алоқа хизматлари бозорида талаб ва таклифнинг таъсирини баҳолашда асосан ахборот узатишнинг аниқлигига, ускуналарнинг ишончлилигига ва маълумотлар йетказилишининг хавфсизлигига ҳамда тезлигига қараб фарқланади: (1.3.3-расм)

1.3.3-расм. Алоқа хизматлари коърсатиш мезонлари⁴⁴
Бизнинг фикримизча, аввало алоқа хизматларидаги асосий мезонларини қуйидаги гуруҳларга бўлиб оърганиш мақсадга мувофиқ:

• 
  биринчидан, тезлик - бу ахборот хабарини йоки хатни мижозларга қанча муддатда йоки вақт оралиғида йетказиб беришлари билан белгиланади. Шиддат билан ахборотлаштириш, техника-технологийалар асрида ахборот дунйосида давлат чегаралари деган тушунчалар оъз аҳамийатини йоъқотди. Ҳудудий жойлашувидан қатъий назар кундалик ҳайотимизга турли – туман ахборотлар Интернет глобал тармоғи орқали кириб келиши кузатилиб, интернет тезлиги 3 баробарга оъсди – 10,89 Мбит/с дан 32,26 Мбит/с гача ни ташкил етди;
  
• 
  иккинчидан, ахборот узатишнинг аниқлиги. Рақамли ва аналог турлар учун бу коърсаткич бошқача (масалан, аналог ешиттириш райтида сигнални бузишга сабаб боълувчи шовқин ва бошқалар ҳоказолар). Узатилган ахборотлар аҳоли ва жамоат бирлашмаларининг сийосий фаоллигини оширишда, давлат иқтисодийотини ривожлантиришга доир қарорларни оъз вақтида қабул қилинишида алоҳида аҳамийат касб етади;
  
• 
  учинчидан, ускуналарнинг ишончлилиги ва маълумотлар йетказилишининг хавфсизлиги. Қурилмаларнинг чидамлилиги текширилади (масалан радио емиссийа фонлари, қувват ва електр енергийаси истеъмоли оълчанади).
  

Шу билан биргаликда хабарларнинг махфийлиги, инвестисийа масалалари, хабарларни йетказишдаги хавфсизлик қодаларига амал қилиш билан бирга ҳар бир хизмат турининг сифат ва самарадорлигига таъсир этувчи омиллар алоҳида аҳамийатга ега. Ушбу омилларни икки қисмга ажратиб оърганишни мақсадга мувофиқдир: бевосита таъсир этувчи ва билвосита таъсир этувчи омиллар (1.3.4-расм).




Bevosita ta’sir etuvchi omillar




1.3.4-расм. Алоқа хизматларини сифатига таъсир этувчи омиллар⁴⁵
Жамийатнинг ҳозирги ривожланиш босқичини сифат коърсаткичларининг хусусийатлари орқали асослашда асосий восита ижтимоий самарадорлик мезони ҳисобланади.
Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, ҳозирги райтда алоқа хизматлари фаолийатининг социал самарадорлигини оширишда инновасион хизматларнинг амалда жорий етилиши қоъл келмоқда. Жумладан, ривожланган давлатларда ХХ асрнинг 80-нчи йилларидан боъйон ҳисоб-китобларда қоълланилиб келинайотган банк карталарининг мамлакатимиз иқтисодийотига кириб келиши (дастлабки райтда айрим ноқулайликларни келтириб чиқарган боълсада) алоқа хизматлари фаолийатининг ҳам социал, ҳам иқтисодий самарадорлигини оширишда муҳим омил боълди.
Бугунги кунда мамлакатимизда 1,8 мингдан ортиқ оммавий ахборот воситалари фаолият олиб боришмоқда, уларнинг 60 фоиздан ортиғини нодавлат оммавий ахборот воситалари ташкил етади. Интернет глобал тармоғи тармоғи орқали фаолийат олиб борайотган оммавий ахборот воситалари сифтаида роъйхатдан оътган ва фаолийат олиб борайотган веб-сайтлар сони 630 тани ташкил етади. Бошқа давлатлар билан солиштирганимизда, бу ниҳойатда кам еканлигига гувоҳ боъламиз. Масалан, Российада електрон оммавий ахборот воситалари сони 19 мингдан ортиқ, Украина давлатида 12 мингдан зийод електрон оммавий ахборот воситалари фаолийат олиб бормоқда.
Бутун дунйода соънгги 5 йил мобайнида босма нашрлар маҳсулотларининг адади тушиши тенденсийаси кузатилмоқда. Бироқ унинг оърнини Интернет глобал тармоғи, замонавий рақамли технологийалари, електрон китоблар, аудиокитоблар егалаб олмоқда.
Мамлакатимизда тижорат банклари томонидан “Узcард” ҳамда “Ҳумо” тоълов тизимларининг миллий валютадаги банк карталари муомалага чиқарилган ва уларнинг инфратузилмаси кенгайиб бормоқда.
2021 йил 1 йанвар ҳолатига 25776 минг дона банк карталари 438410 та тоълов терминаллари ҳамда 11800 та банкомат ва инфокиосклардан ташкил торган.
Юртимизда иккита миллий чакана (“Узcард” ҳамда “Ҳумо”) тоълов тизимларининг Виза, Мастерcард, Чина Унион Рай ҳамда Мир халқаро тоълов тизимлари билан интеграсийаси самарали амалга оширилган ва фаолийат олиб бормоқда. Бу еса, ушбу халқаро тоълов тизимлари карталари фойдаланувчилари, йаъни мамлакатимизга ташриф буюрувчи туристлар, меҳмонлар учун кенг шарт-шароитлар йаратган ҳолда “Узcард” ҳамда “Ҳумо” тоълов инфратузилмаси (банкоматлар ва тоълов терминаллари тармоғи) орқали миллий валютада тоъловларни амалга ошириш имконийатини беради⁴⁶.
Оъзбекистонда турли банк орерасийаларини масофадан амалга ошириш имконийатини берадиган хизматлар амал қилмоқда: мижозларнинг банк муассасасига ташриф буюрмасдан туриб комрютер йоки мобил телефондан фойдаланишлари кифойа. Бу еса мижозга банк хизматларидан фойдаланишда максимал қулайлик ва банк билан ишлаш жарайонида вақт ҳамда молйаивий харажатларни минималлаштириш имконини беради.
Мамлакатимиз Ррезиденти Ш.М.Мирзийойевнинг 2020 йил 29 декабрдаги Олий Мажлисга йоъллаган Мурожаатномасида, 2021 йил охирига қадар електрон давлат хизматларини 60 тага коърайтириб, уларни 300 тага, масофавий хизматлар улуши еса камида 60 фоизга йетказиш белгилаб берилган⁴⁷.
Иқтисодийотга електрон алоқанинг кириб келиши натижасида аҳоли тижорат банкларининг мобил илова дастурлари йордамида реал вақт режимида картадан-картага рул оътказиш (Р2Р) орерасийаларини бажариши, солиқ, бюджет, коммунал ва бошқа турли хилдаги тоъловларни амалга ошириши, микроқарз олиш ва кредитларни соънтириш, онлайн омонатларни расмийлаштириш, дерозит ҳамда ссуда (кредит) ҳисоб-варақларини масофадан очиш, халқаро банк карта ҳисоб-варақларидан тоъловларни амалга ошириш, онлайн конверсийа орерасийаларини амалга ошириш ва бошқа масофавий банк хизматларидан кенг фойдаланиш имконийатларига ега боълди.
Шунингдек, корхона ва ташкилотлар учун банк ҳисоб-варақларини масофадан бошқариш тизимлари орқали реал вақт режимида банк ҳисоб-варақларидаги маблағларни тасарруф этиш ва тоъловларни амалга ошириш, валюта маблағлари сотиб олиш (конфертасийа) учун буюртманомани електрон шаклда хизмат коърсатувчи банкка юбориш, ойлик иш ҳақи ва унга тенглаштирилган тоъловларни оътказиш учун електрон қайдномани банкка узатиш ва бошқа хизматлардан фойдаланиш боъйича имконийатлар йаратилди⁴⁸.
Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, рақамли технологийаларнинг барча соҳа ва одамлар ҳайотига жадал кириб келиши – алоқа хизматлари фаолийатининг социал самарадорлигини оширишда асосий омил бўлмоқда.
Шуни таъкидлаш лозимки, ҳар қандай фаолийат самарадорлиги (натижага): мавжуд ресурлар ва қилинадиган харажатлар билан боғлиқ.
Шу жиҳатдан олиб қаралганда иқтисодийотда “Харажатлар”, “Ресурслар”, “Натижа”, “Самара” каби тушунчалар кундалик еҳтийожда тинимсиз ишлатилади.
“Харажатлар” ва “Ресурслар” бир-бири билан диалектик боғлиқликда бўлиб, уларни бир бир томондан, умумий оъхшашлик томонлари мавжудва иккинчи томондан еса бир-бири билан фарқли томонлари ҳам мавжуд, оъхшашлиги ресурслар ишлатилади ва “харажат” категорийасига айланади.
Харажатлар – ҳисобот даврида хизмат (маҳсулот)лар ишлаб чиқариш ва уларни сотишда ишлатилган ресурсларнинг пулдаги ифодасидир. Асосий фондлар, ишлаб чиқариш кучлари ва сотиш хизмат жараёнида узиқ муддат хизмат қилади ва кўп маротаба қатнашади. Бунда ресурсларнинг бир қисми сарфланади ва маҳсулотга ўз қийматини қисман ўтказади.
Бу жараёнда ресурслар харажати сифатида амортизасия сўммаси ўз ифодасини топади ва харажатлар ишлатилган ресурслар қийматига тенг бўлади.
“Самарадорлик” нисбий меъёр ҳисобланиб, нисбий кўрсаткичлар тизими орқали кўрсаткичидир.
Алоқа хизматлари самарадорлигини аниқлашда қилинган харажатларни фаолият натижаси - хизмат қиймати ёки даромад, фойда каби кўрсаткичлар билан солиштирилади.
Алоқа хизматларини самарадорлигини оширишнинг босқичлари (1.3.5-расм):