“ххi асрда илм-фан тарақҚиётининг ривожланиш истиқболлари ва уларда инновацияларнинг тутган ўрни” мавзусидаги республика илмий-online конференцияси материаллари

“ХХI АСРДА ИЛМ-ФАН ТАРАҚҚИЁТИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ ВА УЛАРДА ИННОВАЦИЯЛАРНИНГ 
ТУТГАН ЎРНИ” МАВЗУСИДАГИ РЕСПУБЛИКА ИЛМИЙ-ONLINE КОНФЕРЕНЦИЯСИ МАТЕРИАЛЛАРИ 
146 
Bizning korxonamiz sizning qo’llab quvvatlashingizga minnatdorlik bildiradi. Ushbu gapda 
minnatdorchilik bildirilayotgan tomon aniq bir shaxs emas, aksincha o’sha shaxsga aloqador qo’llab 
quvvatlash so’zidir, ya’ni “qo’llab-quvvatlash” orqali o’sha shaxsga yuzlanyapti. 
 
Foydalangan adabiyotlar ro’yxati: 
1. 朱庆明，现代汉语实用语法分析（第二版）上册。清华大学出版社2012年 
2. 朱庆明，现代汉语实用语法分析（第二版）下册。清华大学出版社2012年 
 

---

“ХХI АСРДА ИЛМ-ФАН ТАРАҚҚИЁТИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ ВА УЛАРДА ИННОВАЦИЯЛАРНИНГ 
ТУТГАН ЎРНИ” МАВЗУСИДАГИ РЕСПУБЛИКА ИЛМИЙ-ONLINE КОНФЕРЕНЦИЯСИ МАТЕРИАЛЛАРИ 
147 
TARIXIY ROMAN MATNIDA TUSH TASVIRI 
 
Abdullaev Hotamjon Hamroevich,
Qoraqalpoq davlat universiteti o’zbek filologiyasi fakulteti talabasi 
Annotatsiya: Ushbu maqolada Pirimqul Qodirovning “Humoyun va Akbar” romanida 
badiiy tasvir vositalaridan biri, tush tasvir vositasining qahramon va muhit ruhiyatini ochishdagi
badiiy-estetik funksiyasi haqida so’z boradi. 
Kalit so’zlar: roman, psixologizm, tush tasviri, syujet, epizod 
 
Tush tasviri adabiyotdagi eng qadimiy badiiy psixologik tahlil vositalaridan biri hisoblanadi. 
Bu vosita xalq og’zaki ijodi namunalaridan boshlab zamondosh yozuvchilarimiz tomonidan 
samarali qo’llanilib kelayotgan an’anaviy usuldir. Ushbu vosita haqida professor H.Umurov 
“Badiiy adabiyotdagi tushning bu shakli keyinchalik ham davom etadi. Faqat romantizmga kelib, 
uning vazifasi o’zgaradi: u qahramonlar ichki dunyosini, ularning nozik kechinmalarini ochish 
maqsadida ishlatila boshlandi. Tush syujetning oldingi voqealari bilan emas, qahramonning oldingi 
emotsional holati bilan bog’lanadi”[1, 103] deb, juda to’g’ri ta’kidlaydi. 
Lekin, qahramonning bugungi emotsional holati qahramonning ertangi faoliyati uchun 
zamin hozirlaydi. Bu degani tush ko’rish qahramonning ertangi faoliyati, taqdiri masalasi bilan ham 
bog’liq bo’lishi mumkin. 
“Humoyun va Akbar” romanida podsho Humoyun Sherxon bilan bo’ladigan janga puxta 
tayyorlik ko’radi. Lekin u qo’shinlarini uch daryo qo’shiladigan joyga joylashtiradi. Ayni bahor 
payti Hindiston iqlimiga ko’ra yomg’ir fasli boshlanib Humoyun qo’shini uch daryo oralig’ida 
qolib ketadi. To’rtinchi tarafdan esa dushman qo’shini vahimali tarzda bostirib kelib Humoyunning 
butun qo’shinini yer bilan yakson qiladiganday. 
Shoh Humoyunning Sherxon bilan bo’lib o’tadigan jangdan oldingi tush ko’rishi orqali 
yozuvchi qahramonning taqdirida nimalar ro’y berishini ishonarli tasvirlab beradi”. 
“Humoyun oyoq qo’ygan yer ichiga o’pirib tushib, tubsiz o’ngirga aylanadi, u oyog’ini 
tortib olib, orqaga tisariladi. Qorayib turgan o’ngir labida qandaydir daraxtning ildizi ko’rinadi. 
Humoyun tubsiz jarga yiqilay deganda shu daraxtdan ikki qo’llab tutib qoldi. Bir payt daraxt ham 
ildizi bilan sug’urilib chiq boshlaydi. Humoyun jarga qulab tushishini sezganda qichqirib, 
bosinqirab uyg’onib ketadi-yu, Alhamdulillo, tush ekan!” deb xiyol yengil tortdi. (63-bet) 
Ushbu tush epizodi voqealarning keying rivojiga turtki vazifasini bajaradi. Tush epizodidan 
keyin: Sherxon qo’shinining to’satdan bostirib kelishi, Humoyunning g’aflatda qolib yengilishi, 
daryoda Nizom yordamida o’limdan omon qolishi kabi voqealar tizimi beriladi. Demak, shu epizod 
tasvirisiz keyingi voqealar rivojini to’liq va aniq, ishonarli tasavvur qilish mumkin emas. 
Roman syujetini harakatga keltiruvchi mexanizm vazifasini bajargan yana bir tush tasviri 
Hamida begim bilan bog’liqdir. Akbar saltanat qabihliklaridan, din peshvolarining ig’volaridan 
charchagan. Hatto “Mahdiy”, “yonida doim Xizr yurarmish”, “dohiy”, “ming yilda bir keladigan 
ulug’ rahbar!” kabi maqtov va ko’tar-ko’tarlariga o’zi ham ishonib qolgan. “Akbar tabiatdagi 
poklikni, go’zallik va muvozanatni ko’rib havasi keldi. Nega uning dilida tabiatdagi uyg’unlik 
yo’q?” (460-bet). Akbar o’z qalbida, faoliyatida , hattoki insoniyat jamiyatida tabiatdagidek 
uyg’unlik bo’lishini istaydi. Ammo bu orzuni amalga oshira olmay qiunaladi. Ma’naviy 
tushkunlikka tushadi, saltanat ishlarini tashlab o’rmonlarga yolg’iz chiqib ketadi. Endi uning 
saltanatga qaytgisi yo’q. U endi bir narsani faqat Olloh bilan aloqada bo’lishini, undan o’zini 
qiynayotgan barcha savollarga javob olishini istaydi. Akbar saltanatni, hind elining podshosi 
ekanligini, xalqning keying taqdirini unutadi. Ana shunday bir paytda onasi Hamida begimning 
ko’rgan tushini aytib berish epizodi Akbarni o’z holiga keltiradi. 
–Men o’tgan hafta tushimda Humoy qushni ko’ribmen,-dedi begim. – Qanotlari 
burgutnikidan ham bahaybat. Boshiyu bo’yni shertaxlit. Odamnikiday ikki ilki bor. Tog’ etagida 
odamlar to’plangan ekan. Humoy qush ilkida kattakon bir kitobni ko’tarib o’tib, tog’ tepasiga borib 

---