“Himoyaga tavsiya etilsin” Pedagogika fakulteti dekani

2. Oddiy ikki qismli shakl turlari 
Oddiy ikki qismli shaklga nisbatan kо‗proq xos
bо‗lgan tuzilish A +A1xarfiy formula orqali ifodalanishi 
mumkin. Bu formula ikkinchi qismdagi musiqiy fikr rivoji
birinchi qismning mavzuviy elementlaridan foydalangan holda 
amalga oshirilishini (birinchi qism ikkinchi jumlasining 
notama-nota yoki о‗zgartirib takrorlanishi) nazarda 
tutadi.Bunday shakl repriza bilan kelgan oddiy ikki qismli 
shakl deb ataladi. 
Uning sxemasi quyidagicha: 
Oddiy ikki qismli shaklning boshqa bir turi reprizasiz oddiy
ikki qismli shakldir.Unda ikkinchi qism yangi mavzu materiali
asosida tuziladi va kontrast kiritadigan yoki yaqqol ajralib 
turadigan xususiyatga ega. Uning sxemasi quyidagi kо‗rinishda: 

---

Reprizasiz oddiy ikki qismli shakl asosan vokal asarlarda 
uchraydi va naqoratli qо‗shiqlarda namoyon bо‗ladi. Ular orasida 
shunday misollar uchraydiki, bunda ikkinchi qism musiqasining 
xususiyati birinchisidan shu qadar farq qiladiki, A va B qismlari 
orasidagi farq kontrast (ziddiyat) darajasiga yetadi.
Oddiy ikki qismli shaklning yaratilishi va qо„llanilishi.
Oddiy ikki qismli shaklning yaratilishi va rivojlanishi
birinchi navbatda maishiy raqslar va albatta turli qо‗shiq janrlar 
tarixiga bog‗liq. 
XVII asrning kо‗pgina raqslari (allemanda, kuranta, menuet,
gavot)oddiy ikki qismli A +A1 toifadagi qadimiy ikki qismli
shaklda yaratilgan, bunda ikkinchi qism birinchisiga nisbatan ikki 
yoki uch marotaba uzoqroq davom etiladi
(I.S.Bax syuitalarining raqsi).
XVIII asrda oddiy ikki qismli shakl lendler raqsi uchun ,
XIX asrda esa turkumli valslar uchun xos edi. 
Shubert, Shuman, Glinka, Dargomijskiy, Varelas, Mushel, 
Yudakovlarning qо‗shiq va romanslarida, mustaqil pyesalar
kо‗rinishidagi oddiy ikki qismli shakllarga turli xil misollar 
mavjud.Oddiy ikki qismli shakl nisbatan murakkab musiqiy
shakllarning tarkibiy
3. Rivojlantirilgan ikki qismli shakl.

---

Rivojlantirilgan ikki qismli shakl deb kо‗lami va
rivojlanishining murakkabligi bilan oddiy ikki qismli shakldan 
kengayib ketgan shaklga aytamiladi. Rivojlantirilgan ikki qismli 
shaklning eng farqli xususiyati shundaki, uning har bir qismi oddiy
tuzilma emas, (davriya va jumla), balki yana ham
kengrrivojlanishga ega. Ayrim hollarda murakkab ikki qismli
shaklga yaqqol ifodalangan davriy tuzilishiga ega bо‗lgan,
yetarli darajada murakkab asarlar kiritilishi mumkin. Ba‘zida
birinchi qismning oddiyligi saqlanishi bilan birga, ikkinchi
qismdagi keng rivojlanish tufayli butun shakl rivojlantirilgan ikki 
qismli shakl xarakteriga ega bо‗ladi.Shunday qilib, oddiy va 
rivojlantirilgan ikki qismli shakllar о‗rtasidagi farq nisbiydir, 
ammo о‗zining benihoya ifodasida yetarli darajada aniq, negaki, 
oddiy ikki qismli shakl nihoyatda lо‗nda bо‗ladi, rivojlantirilgan
ikki qismli shakl esa ba‘zan ancha keng kо‗lamga erishadi.qismi
sifatida Motsart va Betxoven sonatalari о‗rtaliq qismida,
shuningdek, hubert, Shuman, Glinka, Chaykovskiylaring cholg‗u
pyesa va romanslarida chraydi. 
Variatsiya shaklining mavzusi oddiy ikki qismli shaklida
bayon etilishi ,ayniqsa, odatiy xoldir.
Qismlarning rivojlanishi 
strukturaviy (tuzilish ) jihatdan ham bо‗ladi. Bunda har bir asosiy 
bо‗lim aniq ifodalangan davriya va ikki yoki uch qismli 
tuzilmalarniо‗z ichiga oladi.Bunday shaklni murakkab yoki 
aniqrog‗i, tarkibiy shakl deyish mumkin. Biroq, qismlarning

---

rivojlanishi nostrukturaviy, nodavriy, nisbatan erkin ham
bо‗lishi uchrab turadi (bu qadimiy rivojlantirilgan ikki qismli 
shakllar uchun, ayniqsa, Bax prelyudiyalari uchun xosdir).
Shunday qilib, rivojlantirilgan ikki qismli shaklning ikki xilini,
ya‘ni strukturaviy va nostrukturaviy (erkin) rivojlanishdagi 
shakllarni ajrata bilish kerak.
Asosiy qismlarning ajratilishi,
ayniqsa, birinchi qismning takrorlash belgilari bilan qaytarilishida 
ta‘kidlanadi. Shu bilan birga, kо‗pincha ikkinchi qism ham
takrorlanadi. Birinchi qism takrorlanmagan hollarda, uning
oxiri rivojlanishning vaqtinchalik yakuni bilan aniqlanadi.
Uning belgilari: aniq ifodalangan kadensiyalash, sezura yoki 
harakatning tо‗liq tо‗xtatilishidir. Qismlarining chegaralari aniq
bо‗lmagan muttasilroq rivojlanish ham uchraydi. Biroq ikki 
qismli shakl haqida faqatgina rivojlanishdagi birinchi 
bosqichyakuni aniq namoyon bо‗lib, keyin yangi ikkinchi
bosqich boshlanishi kuzatilgandagina aytish mumkin. 
Rivojlantirilgan ikki qismli shakl turlari undagi ikkinchi qism
mazmuni orqali aniqlanadi. Odatda unda birinchi qism mavzu
materialining keyingi rivojlanishini kuzatish mumkin — A+A.
Ba‘zida ikkinchi qismdagi rivojlov birinchi qism rivojiga
nihoyatda о‗xshash bо‗ladi. Aynan shu fakturada, modulyatsion
rejada ayrim о‗zgarishlarga ega bо‗lgan birinchi qismning
takrorisifatida kо‗rish mumkin. Lekin, kо‗p hollarda ikkinchi qism 
rivojlanishiga sezilarli о‗zgartirishlar kiritiladi.
Ayniqsa, klassik

---

uslubgacha bо‗lgan davr musiqasi uchun xos bо‗lgan 
reprizasiz ikki qismli shaklda ikkinchi qism yangi mavzudan,
ba‘zida oldingi materialning sezilarli darajada о‗zgartiriligan
(kо‗pincha rivojlov)rivojidan boshlanib, shaklning oxirida esa
boshlang‗ich rivojga о‗xshaganligi bilan Reprizali ikki qismli
shakl — ikkinchi qism birinchi qism reprizasining takrorlanish
(kо‗pincha kulminatsiyada) bilan boshlanishi orqali tavsiflanadi
va keyin biroz boshqacha usulda murakkablashadi. Bunday shaklni 
Baxning ijodida,shuningdek, yangi, о‗ziga xos jihatlar aks
etgan romantiklar asarlarida kо‗rish mumkin.
Kamdan-kam holatda, istisno tariqasida, rivojlantirilgan ikki
qismli shaklning boshqa turi — ikkinchi qismda ba‘zida keskin
kontrast (ziddiyat) hosil qiluvchi, yangi mavzuviy materialni 
bayon etadigan shakl uchraydi: xarakterlanadi. 
A+B 
Shunday qilib, rivojlantirilgan ikki qismli shaklning ikkita
asosiy turini farqlay bilish lozim: 1) A + A (reprizasiz yoki 
reprizali), 2) A + B (kontrastli). 
4.Qadimiy rivojlantirilgan ikki qismli shakl.Klassik uslubgacha
bо‗lgan davr musiqa uslubi cholg‗u musiqasidamurakkab ikki 
qismli shakl oddiy ikki va bir qismli shakllar bilan bir qatorda
keng qо‗llaniladigan bо‗ldi.Bax va uning zamondoshlari turkum
asarlarining (syuita, partita, sonata) ayrim qismlari, shuningdek, 
fugalardan oldin ijro etiladigan prelyudiyalar

---

odatdarivojlantirilgan bir qismli yoki ikki qismli shakllarda 
yaratilgan. Masalan,‖Yaxshi temperatsiyalangan klavir‖da
prelyudiyalar qatori tipik reprizasiz ikki qismli shaklda yozilgan 
(birinchi jildda №24, ikkkinchi jildda № 2, 8, 9, 10, 15, 20, 21).
Ularning ayrimlarida qismlar bо‗linishi takrorlanish bilan 
ifodalangan.
Qadimiy ikki qismli shaklning modulyatsion rejasi
klassik sonata shaklidagi mavzuviy rivojlanishning modulyatsion 
rejasiga asos solgan omil hisoblanadi.Birinchi qismning oxiri
yoki о‗rtasida modulyatssion rivoj yaqin \tonalliklardan biriga
— dominanta tonalligi yoxud parallel majorga tomon
harakatlanadi. Tonal muvozanat ikkinchi qismning о‗rtasida
asosiy tonallikka sekin-astalik bilan qaytib kelishi orqali
qayta tiklanadi va uning yakunida mustahkamlanadi.
Asosiy
tonallikka bunday qaytish reprizani hosil qilmaydi va ikki
qismli shaklni uch qismli shaklga aylantirmaydi, sababi, repriza
—eng avvalo, dastlabki mavzuviy materialning ekspozitsion 
bayoni holatiga qaytishni nazarda tutadi.