Hozirga adabiy jarayon

Yakunıy nazorat savollari

1. 
   Adabiy jarayonni qanday tushunasiz?
   

“Hozirga adabiy jarayon” fanining boshqa fanlar bilan munosabati. Tahlil va talqinlar-badiiy asar bahosini belgilashdagi bosh mezon. Ayni vaqtda ular adabiy tanqidning muhim tarkibiy asoslari. Adabiy tanqid esa – adabiyotshunoslikni tutib turadigan mustahkam uch ustunning biri. U badiiy asar vositasida hayot, insonlar haqida mushohada yuritadi; badiiy asarning ijtimoiy-madaniy munosabatlar­dagi o’rni, vazifasi, milliy-mafkuraviy, umuminsoniy mohiyatini yoritadi; badiiy asarning falsafiy-estetik mohiyatini, tarixiy-madaniy qatlamdagi o’rnini belgilaydi; adabiy matn tahlili orqali badiiyatga doir kamchilik, yetishmovchi­liklarni ochadi yoxud tanqidning saralovchilik vazifasini amalda isbotlaydi; badiiy asarga singdirilgan, uning «joni»ga aylanib ketgan go’zalliklarni nozik kashf etadigan, ilmiy-mantiqiy xulosalarga asoslangan talqin vositasida ularni yuzaga chiqaradi; adabiy talqin­ning xulo­sa, natijalarini badiiy asar bahosini belgi­lashga yo'nalti­radi.
Adabiy tanqid, xususan, talqin haqidagi qarashlarning asosiy manbai o’zlashtirish nafosatshunosligi (retseptiv es­tetika)dir. Madaniyatli inson borki, qadriyatlarni e'zoz­lash, o’rganish, o’zlashtirish yo’lidan boradi. Bu – murak­kab jarayon, ruhiy-ma'naviy holat. Qadriyatlarni o’zlashtirish, anglab yetish retseptiv estetika predmetidir. O’zlashtirish nafosatshunosligi qadriyat, xususan, badiiy ijod namuna­larini qabul qilish, ruh-ongga singdirish jarayonini yoritsa, adabiy talqin o’zlashtirilgan qadriyat, go’zallik­ning hayotga qaytarilishi, boyitilgan qadriyat sifatida qayta tug‘ilishi holatidir.
Totalitar tuzum va uning mafkurasi milliy respublikalar xalqlarining tarixidan, madaniyati ildizlaridan mahrum etibgina qolmay, diniy an'analari va urf-odatlarini ham payhon qilib tashladi. Diniy madaniyat o’rniga bu xalqlarga berilgan sho’ro ta'limoti esa ular imkonini salomat olib qololmadi. So’nggi yillarda dinga erkinlik berilishi, islom ta'limotiga oid ilmiy ommabop asarlarning paydo bo’lishi va boshqa tadbirlar natijasida o’zbek she'riyatida islom asotirlari va g‘oyalari bilan sug‘orilgan she'rlar paydo bo’ldi.
Abdulla Oripov «Haj daftari» va «Hikmat sadolari» turkumi bilan XX asr o’zbek she'riyatiga diniy-ma'rifiy g‘oyalarni birinchi bo’lib olib kirdi. U Rabg‘uziyning «Qissai Rabguziy» asari va Ismoil Buxoriyning «Hadis»larini o’rganish, «Qur'oni Karim»ni o’qish asosida ularda bayon qilingan diniy-ma'rifiyg‘oyalar butungi yosh avlodni yuksak insoniy madaniyat, imon va e'tiqod ruhida tarbiyalash mumkinligini zukkolik bilan sezdi.
Bu borada Abduvali Qutbiddin ham samarali ijod qilayapti. U o'z g‘oyasini g‘ayritabiiy g‘aroyib manzaralar, tasvirlar zamiriga singdiradi. Sirtdan qaraganda uning tashbehlariga yuklangan fikr, tuyg‘ular ko'ngil ko'zida aks ettan mutlaqo noreal, tushdagi kabi tartibsizlikday ko'rinadi. Lekin chuqurroq mushohada qilinsa, uning mohiyati anglashiladi. Chunki diniy qarash falsafa ob'ekti real hayot emas, inson ruhiyati, ruhiy hayot, boqiy dunyodir. Zeroki shunday ekan, tasvirning g‘ayritabiiy bo’lishi hayron qolarli hol emas. Biroq gap tasvir va tashbehlarning realligida emas, uning zamirida yotgan fikr hamda uning mohiyati muhimdir.
“Hozirgi adabiy jarayon” – adabiyotshunoslikning o’ziga xos tarkibiy qismi.
1. “Hozirgi adabiy jarayon” – adabiyotshunoslikning o’ziga xos tarkibiy qismi. Istiqlol tufayli Respublikamizning barcha sohasida – ijtimoiy, iqtisodiy, shuningdek, siyosiy hayotida katta o’zgarishlar sodir bo’ldi. Tarixiy va milliy qadriyatlarga munosabat tubdan yangilandi, madaniyat, ma'naviyat, mafkura yo’nalishida ham sezilarli o’zgarish ro’y berdi va berayapti. Bu hol Respublikamizning madaniy ma'naviy hayotida hamda taraqqiyotida katta omillik rolini ham o’tayapti.
Ma'lumki, hayotda, jamiyatda ro’y bergan o’zgarish albatta adabiyotda o’z aksini topadi. Hozirgi adabiy jarayon milliy va madaniy merosni ajralmas qismidir. Adabiy jarayon va adabiy tanqid, adabiy-nazariy qonuniyatlar va yo’nalishlar. Adabiy jarayon va tarjima adabiyoti, badiiy adabiyot va nazariy adabiyotning o’zaro aloqasi bir-birini boyitishdan iborat. Hozirgi adabiy jarayon fan sifatida badiiy adabiyot janrlarini hozirgi kun romanchiligi, qissachiligi, hikoyalari, she'riyati, adabiy tanqidchiligi kabi janrlarning o’ziga xos xususiyatlarini badiiylik va zamonaviylik prinsiplari asosida ko’rib chiqadi.
Istiqlol tufayli ma'naviy qadriyatlarga, madaniyatga, jumladan, so’z san'atiga nisbatan munosabat tubdan o’zgardi. Yangi davr nafaqat adabiyotimiz tarixiga, balki zamonaviy adabiy -badiiy jarayonga ham yangicha g‘oyaviy-estetik mezon bilan yondashishni taqozo qiladi.
XX asr o’zbek she'riyatining erk uchun olib borgan kurashi e'tiborga loyiqdir. U ikki bosqichga egadir: birinchisi, asrimizning ilk bosqichiga, ikkinchisi esa, oltmishinchi yillarga to’g‘ri keladi.
Hozirgi o’zbek she'riyatining ma'naviy miqyosi, badiiy, salohiyati kundan-kunga o’sib boryapti. Shu ma'noda hozirgi o’zbek adabiyotida lirika alohida o’ringa ega. Unda zamondoshimiz qalbida kechayotgan his-tuyg‘ularni aks ettirish barobarida, jamiyatimizning har bir a'zosida mustaqillikka shukronalik, porloya; kelajakka bo’lgan ishonchni mustahkamlashga xizmat etmoqda. Bu kun she'riyatining tabiati va uning zamiridagi falsafiy g‘oyani ochib berish, uning yetakchi g‘oyaviy - badiiy tamoyillarini aniqlash, o’zbek she'riyatining istiqboldagi taraqqiyotini ham oldindan belgilashga imkon beradi.
Ma'lumki, ijtimoiy hayotda kechayotgan evrilishlar lirikada aks-sado beradi. Birinchi navbatda, Oʻzbekistonning mustaqillik maqomiga ega bo’lishi bilan milliy uyg‘onish g‘oyalari balqib turgan she'rlarga alohida e'tibor berish lozim bo’ladi. Biz Abdulla Oripov, Erkin Vohidov, Oydin Hojieva, Halima Xudoyberdiyeva, Jamol Kamol, Muhammad Yusuf, Xurshid Davron, Azim Suyun, Iqbol Mirzo kabi shoirlarning she'rlarida kitobxonni yangi tarixiy voqelikni his qilishga, yangilanish va poklanishga chorlovchi g‘oyalarni ko'ramiz. Bu g‘oyalar avvalgidek hayqiriqlar tarzida baland pardalarda aytilgan, ammo yurakka yetib bormaydigan so’zlar bilan tarannum etilgan emas. Aksincha, yurak qa'ridan, yurak qonlariga qo’shilib chiqqan, shuning uchun ular boshqa yuraklarga ham yetib bordi va bormoqda. Shu tarzda xalqni – mustaqillik yo’liga chiqib olgan xalqni uyg‘otuvchi, unda milliy g‘urur va e'tiqod, istiqlol va istiqbolga ishonch tuyg‘ularini ardoqlovchi she'rlar bugungi adabiy jarayondagi birinchi va yetakchi tamoyil hisoblanadi,“Hozirgi adabiy jarayon” fanining maqsad va vazifalari.
“Hozirgi adabiy jarayon” fanining maqsad va vazifalari. “Hozirgi adabiy jarayon” fani bevosita adabiy jarayondagi yangilanishlardan talabalarni boxabar qilishi bilan birga ularni baholashga o‘rgatadi. Amaliy jihatdan esa talaba adabiy jarayonning faol ishtirokchisiga aylanadi. “Hozirgi adabiy jarayon” fani talabani nafaqat o‘zbek adabiyoti, balki jahon adabiyotida kechayotgan yangilanishlar bilan tanishtiradi. Fan bo‘yicha talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalariga quyidagi talablar qo‘yiladi. Talaba:
- eng muhim epik, lirik, dramatik asarlarni tahlil qilish, adabiy tanqidchilik bilan hozirgi adabiy jarayonni bog‘lab tushuntirish kategoriyalari to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lishi;
- bugungi adabiyotda kechayotgan jarayonlarni tahlil qila olishi, o‘zbek adabiyotining bugungi holatini dunyo adabiyotida kechayotgan jarayonlarga qiyoslay bilishi va ulardan foydalana olishi;
- badiiy asarni tushunib, anglab, tahlil qilib o‘qiy olish, badiiy ijod falsafasini, psixologiyasini adabiy siymolarning ijod laborotoriyasi misolida tushuntirib bera olish ko‘nikmasiga ega bo‘lishi kerak.
Bugungi o’zbek she'riyatida ko’zga tashlangan uchinchi tamoyil adabiyotning so’z san'atligi, uning o’ziga xos xususiyatlari bilan bog‘liq.
Oybek yosh kitobxonlarga murojat etib, ularga she'riyatni sevish, undan bahramand bo’lish lozimligini ta'kidlar ekan, bunday yozgan edi; «She'riyat dunyosi, muzikasining sehrli kuylari, bahor shabadasi kabi, sizning qalbingizga eng go’zal inson husnini beradi, nafis zavq bag‘ishlaydi. She'riy va muzika dunyosida xulqingiz nozik go’zallik, chuqur hissiyot kashf etadi. Taassuflar bo’lsinki, sovet davrida she'riyatning ana shu, bahor shabadasi kabi, inson qalbiga eng go’zal inson husnini vazifasini ado etishga yaramadi. U fuqarolik g‘oyalari deb atalgan zalvorli yukni ko’tarishdan nariga o’tmadi. She'riyat bunday og‘ir yuklardan bir qadar ozod bo’lgan hozirgi davrda endi o’zining birlamchi vazifasini bajarishi kishilar qalbiga nazokat va nafosat gullarini sochishi tuyg‘ularini tarbiyalashi, zavq-shavq bag‘ishlashi lozim. Bu borada M. Yusufning «Ishq kemasi», E. Shukurovning «Sochlari sumbula sumbul» H. Ahmedovning «Tungi marvarid gullar», H. Asqarning «Tongning bedor ko’zlari» to’plami va yoshlarning qator she'rlari misol bo’la oladi.
To’rtinchi tamoyil sof milliy xususiyatga, ya'ni millat ruhiyatining bor ko’rinishi, o’z ifodasini topgan she'riyatning yuzaga kelishi.
Milliy mustaqillikning ijtimoiy-siyosiy ko’rinishi bu milliy mafkura bilan xarakterlanadi. Milliy istiqlolning asosiy shartlaridan biri mafkuraviy mustaqillikdir. U o’zida millat taraqqiyotining g‘oyaviy yo’nalishini aks ettiradi. Mafkura o’z mazmuni va mohiyatiga ko’ra ham yangilayotgan jamiyatning yo’nalishini, uning qiyofasini belgilab beradi. Milliy mafkura taraqqiyotida milliy an'analarga, qadriyatlar, madaniy merosiing ahamiyati katta Chunki mafkuraning milliylik xususiyatlari xalqning an'analari va qadriyatlaridan kelib chiqadi. Mafkura konsepsiyasi esa xalqning tarixiy rivojlanishidagi tajribalarini asos sifatida qabul qiladi. Bu o’rinda esa milliy an'analar va qadriyatlar millat mafkurasiga ham mohiyat, yo’nalish, mazmun va shakl beradi. Shu boisdan ham milliy mafkura taraqqiyotini milliy an'analarsiz tasavvur qilib bo’lmaydi.

2. 
   Tradisiya va novatorlik nima, ular o’rtasidagi vobastalik-chi?