Hozirgi o'zbek adabiy tili

№
Sem em a
Semalari
Voqelanish
qolipi
Paradig—
masi
s,
P re d m e t y o k i 
sh a x sn in g
u m u m iy ijobiy, 
o farin a y tish g a
lo y iq m e 'y o rd a n
o rtiq lik 
x u su siy a tin i 
ifo d a e tu v c h i 
sifat
«belgi»,
« n arsa /p re d m e t/ 
sh a x sg a xos» 
«ofarin ay tish g a
loyiq»,
«ijobiy»
« so 'zlash u v g a
xos» « m e 'y o rd an
ortiqlik»
« um um iy
x ususiyat»
[sifat+ot\
[ajoyib]
[zo'r]
S2
K u ch li ijobiy 
m u n o sa b a tn i 
ifo d alo v ch i 
s o 'z —g a p
« so 'z —gap» 
« so 'z —gap»,
«kuchli
ijobiylik»,
«m unosabat»,
[so'z-gap]
[ofarin]
[tasanno
1
H a r q a n d a y leksem a, xoh u b ir se m em ali, x o h k o 'p sem em ali 
b o 'lsin , n u tq d a k o 'p m a'n o li b o 'la d i. S o 'z esa h a m ish a b ir m a'n o lid ir.
90

---

YASAMA SO 'ZLA R N IN G LEKSEMALASHUVI
A y tilg an id ek , y asam a so 'z la r lisoniy ham , sof n u tq iy ham
b o 'lis h i m um kin. M isol sifatid a q u y id a g i so 'z la rg a m u ro jaat qilam iz. 
P ax tak o r, ishchi, kito b ch i, aqlli, d aftarch i, sharsim on, uysim on. Bu 
s o 'z la m i ikki g u ru h g a bo'lam iz:
p ax tak o r, ishchi, aqlli, sharsim on; 
kito b ch i, d aftarch i, uysim on.
H ar ik k ala g u m h so 'z la ri ham yasam a so 'z la r hisoblanadi. Biroq 
u la rd a n birinchisi q u lay lig i, o d atlan ilg an lig i, k e n g iste'm olchiligi 
b ilan x ara k te rlan sa, ik k in c h i g u ru h so 'z la ri u n c h a lik q u la y em asligi, 
kam is te ’m olliligi, fa v q u lo d d a lig i b ilan b irinchi g u ru h so 'zlarid an
ajralib turadi.
D em ak, b irinchi g u m h y asam a so 'zlari ijtim oiy sh artlan g an lik
x o ssa sig a e g a va sh u b o isd a n y u q o rid a g i zikr e tilg an b elg ilar 
u la rn in g b arch asi u c h u n um u m iy d ir.
Ik k in ch i g u ru h so 'z la ri esa n u tq iy h o d isa ek an lig i, en d ig in a so 'z 
y asash q o lip id a n ch iq q a n lig i bois, o d a tlan ilm ag an lik , fav quloddalik 
k a sb etg a n .
K o 'rin ad ik i, 
n u tq iy
y a sa m a
so 'z la rn in g
ayrim lari 
n u tq
b o sq ic h id a g in a m avjud b o 'lsa , b a 'z ila ri o 'zlarin i ch iq arg an q o lip lard an
uzo q lash ib , b ir b u tu n h o ld a liso n iy sa th g a k o 'ta rilib k etad i.
H o silalarin in g lison va n u tq q a m u n o sa b a ti jih atid an so 'z yasash 
q o lip lari ham farqlanadi. Biz u la rn i u n u m siz (tarixiy) va unum li 
(zam onaviy) so 'z yasash q o lip lari sifatid a farqlaym iz.
U num li so 'z yasash q o lip lari d e g a n d a tilim iz tarixida ham, 
b u g u n g i k u n d a ham c h e k siz y a n g id a n —y a n g i so 'z la r y asay d ig an
q o lip la r tu sh u n ilad i. M asalan , [[aniq ot]+ [chi]= ot a n g la tg a n narsa 
p re d m e t b ilan sh u g 'u lla n u v c h i kishi] qo lip i hosilalarini kuzataylik. Bu 
q o lip d a n ishchi, b o 'zch i, futbolchi, d a stu rx o n ch i, ovchi kab i b u g u n g i 
k u n d a lisoniylashgan, le k sc m a la sh g a n h o silalar b o 'lg a n so 'z la r ham , 
n o sch i, daftarchi, telefo n ch i, p o m id o rch i k a b i lisoniylashm agan, 
m a 'lu m b ir n u tq ja ra y o n id a g in a y asa la y o tg a n o 'tk in c h i n u tq iy
h o sila la r ham v u ju d g a k elgan.
U num li s o 'z y asash q o lip lari y asalish x u su siy atig a e g a b o 'lg a n
b a rc h a s o ’z tu rk u m la rid a m avjud. (Bu h a q d a «H ozirgi o 'z b e k ad ab iy
tili» k u rsin in g «So'z yasalish» b o 'lim id a b atafsil m a ’lu m o t olasiz.)
U num siz (tarixiy) s o 'z y a sa sh qo lip lari b u g u n g i k u n d a hosila 
b erm ay d ig an , so 'z y asash u c h u n xizm at q ilm ay d ig an qoliplardir. 
M asalan, keskin, to 'lq in , b o sq in , u c h q u n , tu y g 'u n so 'zlari [[fe’l 
]+[gin!=ot] qo lip i asosida hosil q ilin g an . Biroq u sh b u qolipdan 
c h iq q a n
ho silalar 
ra n g —b a ra n g
b o 'lib , 
u la rd a n
an g lash ilg an
m a 'n o la rn i q o lip n in g te n g iik b e lg isid a n o 'n g to m o n d ag i m azm uniy
91

---

to m o n id a n k e ltirib c h iq a rib b o 'lm a y d i. C h u n k i b u h o silalar tarix iy
yasam a s o 'z la r b o 'lib , d a v rla r o 'tis h i b ila n u la rn in g m a'n o v iy ta b ia tid a
ham , g ra m m a tik jih a tla rid a h a m ev o lu tsiy a ja ra y o n i k e c h g a n . C h u n k i 
qo lip b u g u n g i 
k u n d a ish la m a y d ig a n , fo y d a lan ilm ay d ig an
h o lg a
k elg an , 
u la rn in g
h o sila la ri 
esa 
q o lip d a n
b e h a d
u z o q lash ib , 
m a 'n o la rn in g ix tiso sla sh ish i v a b ir —b irid a n u zo q lash ish i y u z b e rg a n . 
N a tijad a a s lid a b ir q o lip d a n c h iq q a n h o silalar (yasam a so 'zlar) 
m u staq il le k s e m a la rg a a y lan ib , b ir — b irin ik ig a y a q in v a b o g 'liq
b o 'lm a g a n tu rli —tu m a n m a 'n o la rn i a n g la ta d i. T a d q iq o tc h ila r o 'z b e k
tilid ag i u n u m siz (tarixiy) s o 'z y a sa sh q o lip la rin in g y u z g a y a q in
k o 'rin ish in i a jra tish a d i.
N u tq iy y a sa m a s o 'z la rn in g liso n iy s a th g a k o 'ta rilish i b ir n e c h a
b o sq ic h d a k e c h a d i. U la rn i n u tq d a n liso n g a siljishi, liso n iy lash ish i 
d a ra ja sig a k o 'r a q u y id a g ic h a ta rtib la s h m um kin:
1) ix tiso sla sh g a n le k sem alar;
2 ) s o d d a la s h g a n lek sem alar;
3) tu b la s h g a n le k se m a la r.