Hozirgi o'zbek adabiy tili

[uka], [sin g il], [opa] le k se m a la ri b ilan p a rad ig m a hosil q ilar ekan, 
b u n d a u la rn in g u m u m iy b elg isi b u lek sem alarn i b ir p ara d ig m a g a
solsa, farqli b elg ila ri u la rn in g m u staq illik larin i ta'm in lay d i. Lisoniy 
b irlik lar o ra sid a g i b u n d a y b i r —b irig a ishora qilib, eslatib tu ru v ch i 
belg ilar, m u n o sa b a tla r asso tsia tiv m u n o sa b a tla r ham deyiladi. [aka] 
le k se m a sin in g m o h iy ati [uka] le k sem asin in g m o h iy atig a q iyosan 
b e lg ilan ad i. 
Q iy o s 
esa 
eslatish , 
eslash, 
y o n m a —y o n
q o 'y ish
m u n o sab atid ir.
L ek sem alar 
m o h iy a tid a
sin tag m atik
m u n o sa b a tla r 
ham
m u jassam d ir. 
M asalan , 
[daftar] 
lek sem asi 
n u tq d a
[yirtmoq], 
[yozm oq] le k sem ala ri b ila n b ir to m o n d an , m orfologik sh ak llar va so 'z
y aso v ch i q o 's h im c h a la r b ila n ik k in c h i to m o n d a n b irik u v lar hosil 
qiladi. Bu v o q e la n ish le k se m a d a im k o n iy at sifatida m avjud. A ytilgan 
b irlik lar b ilan y u z b e rg a n a lo q a la r le k se m a la r m o h iy atid a im k o n iy at 
sifatid a yashirindir.
S o 'zlo v ch i n u tq ja ra y o n id a z a ru r b o 'lg a n b irlik n i o 'x sh a sh va 
farqli 
b elg ila ri 
aso sid a
p a ra d ig m a d a n
tan lab , 
sin ta g m a tik
im k o n iy atlari d o ira sid a n u tq d a tu rli —tu m an k o m b in atsiy alar hosil 
qiladi. N u tq d a le k se m a la rn in g m o h iy ati to 'la —to 'k is h y e c h q a ch o n
v o q e la n m a g a n lig i k a b i s in ta g m a tik im k o n iy atlarn in g h am faq at zaruri 
v o q e lik k a ay lan ad i. Z ero, d ia le k tik a u q tirg a n id e k , m o h iy at b ir 
h o d isa d a
b u s —b u tu n
y u z a g a
ch iqm aydi, 
im k o n iy at 
to 'la
v o q elan m ay d i. N u tq iy v o q e la n ish u la m in g b ir zarrasidir, xolos.
L eksem a so 'z d a n b o y ro q v a k e n g ro q d ir. Biroq so 'z n u tq d a turli 
b e g o n a h o d isa la r — b e v o sita le k se m a g a alo q a d o r b o 'lg a n lisoniy va 
a lo q a d o r b o 'lm a g a n k o n te k s tu a l h o d isalar b ilan «boyitilgan», n u tq d a
v o q e la n ish u c h u n s h a k lla n tirilg a n b o 'lad i. L eksem aning «boy»ligi 
«o'ziniki»dir. S o 'z esa, a y tilg a n id e k , o 'zig a, o 'z a so sid ag i le k sem ag a 
teg ish li b o 'lm a g a n b o sh q a n o lu g ‘av iy om illar — fonetik, m orfologik, 
sin ta k tik u slu b iy zo tlar zarralarin i o 'z ig a biriktirib, o 'z ig a tegishli 
b o 'lm a g a n zarralar h iso b ig a «boyiydi».
A y tilg an lar aso sid a le k se m a va so 'zg a ta'rif beram iz. L eksem a 
m a'lu m b ir til jam iy ati a 'zo lari o n g id a tayyor, u m u m iy va m ajburiy, 
sh ak l va m a 'n o b irlig id a n iborat, y ax litlan g an , b o rliq d a g i h arak at, 
n arsa —p re d m e t, belgi, m iq d o r k a b ilarn i bild iru v ch i tu s h u n c h a la r va 
m u n o sa b a tla rn i 
ifo d alay d ig an , 
n u tq d a
so 'zlam i 
va 
g ram m atik
m o rfem alam i b irik tira d ig a n liso n iy birlikdir. L eksem alarning va so 'z
yasash q o lip la rin in g n u tq d a rea lla sh g a n an iq shakl va m a 'n o g a e g a
b o 'lg a n m u ay y an k o 'rin ish i s o 'z deyiladi.
87

---