Hozirgi o'zbek adabiy tili
Download 4.87 Mb. Pdf ko'rish
|
hozirgi o`zbek adabiy tili
№
Sem em a Semalari Voqelanish qolipi Paradig— masi s, P re d m e t y o k i sh a x sn in g u m u m iy ijobiy, o farin a y tish g a lo y iq m e 'y o rd a n o rtiq lik x u su siy a tin i ifo d a e tu v c h i sifat «belgi», « n arsa /p re d m e t/ sh a x sg a xos» «ofarin ay tish g a loyiq», «ijobiy» « so 'zlash u v g a xos» « m e 'y o rd an ortiqlik» « um um iy x ususiyat» [sifat+ot\ [ajoyib] [zo'r] S2 K u ch li ijobiy m u n o sa b a tn i ifo d alo v ch i s o 'z —g a p « so 'z —gap» « so 'z —gap», «kuchli ijobiylik», «m unosabat», [so'z-gap] [ofarin] [tasanno 1 H a r q a n d a y leksem a, xoh u b ir se m em ali, x o h k o 'p sem em ali b o 'lsin , n u tq d a k o 'p m a'n o li b o 'la d i. S o 'z esa h a m ish a b ir m a'n o lid ir. 90 YASAMA SO 'ZLA R N IN G LEKSEMALASHUVI A y tilg an id ek , y asam a so 'z la r lisoniy ham , sof n u tq iy ham b o 'lis h i m um kin. M isol sifatid a q u y id a g i so 'z la rg a m u ro jaat qilam iz. P ax tak o r, ishchi, kito b ch i, aqlli, d aftarch i, sharsim on, uysim on. Bu s o 'z la m i ikki g u ru h g a bo'lam iz: p ax tak o r, ishchi, aqlli, sharsim on; kito b ch i, d aftarch i, uysim on. H ar ik k ala g u m h so 'z la ri ham yasam a so 'z la r hisoblanadi. Biroq u la rd a n birinchisi q u lay lig i, o d atlan ilg an lig i, k e n g iste'm olchiligi b ilan x ara k te rlan sa, ik k in c h i g u ru h so 'z la ri u n c h a lik q u la y em asligi, kam is te ’m olliligi, fa v q u lo d d a lig i b ilan b irinchi g u ru h so 'zlarid an ajralib turadi. D em ak, b irinchi g u m h y asam a so 'zlari ijtim oiy sh artlan g an lik x o ssa sig a e g a va sh u b o isd a n y u q o rid a g i zikr e tilg an b elg ilar u la rn in g b arch asi u c h u n um u m iy d ir. Ik k in ch i g u ru h so 'z la ri esa n u tq iy h o d isa ek an lig i, en d ig in a so 'z y asash q o lip id a n ch iq q a n lig i bois, o d a tlan ilm ag an lik , fav quloddalik k a sb etg a n . K o 'rin ad ik i, n u tq iy y a sa m a so 'z la rn in g ayrim lari n u tq b o sq ic h id a g in a m avjud b o 'lsa , b a 'z ila ri o 'zlarin i ch iq arg an q o lip lard an uzo q lash ib , b ir b u tu n h o ld a liso n iy sa th g a k o 'ta rilib k etad i. H o silalarin in g lison va n u tq q a m u n o sa b a ti jih atid an so 'z yasash q o lip lari ham farqlanadi. Biz u la rn i u n u m siz (tarixiy) va unum li (zam onaviy) so 'z yasash q o lip lari sifatid a farqlaym iz. U num li so 'z yasash q o lip lari d e g a n d a tilim iz tarixida ham, b u g u n g i k u n d a ham c h e k siz y a n g id a n —y a n g i so 'z la r y asay d ig an q o lip la r tu sh u n ilad i. M asalan , [[aniq ot]+ [chi]= ot a n g la tg a n narsa p re d m e t b ilan sh u g 'u lla n u v c h i kishi] qo lip i hosilalarini kuzataylik. Bu q o lip d a n ishchi, b o 'zch i, futbolchi, d a stu rx o n ch i, ovchi kab i b u g u n g i k u n d a lisoniylashgan, le k sc m a la sh g a n h o silalar b o 'lg a n so 'z la r ham , n o sch i, daftarchi, telefo n ch i, p o m id o rch i k a b i lisoniylashm agan, m a 'lu m b ir n u tq ja ra y o n id a g in a y asa la y o tg a n o 'tk in c h i n u tq iy h o sila la r ham v u ju d g a k elgan. U num li s o 'z y asash q o lip lari y asalish x u su siy atig a e g a b o 'lg a n b a rc h a s o ’z tu rk u m la rid a m avjud. (Bu h a q d a «H ozirgi o 'z b e k ad ab iy tili» k u rsin in g «So'z yasalish» b o 'lim id a b atafsil m a ’lu m o t olasiz.) U num siz (tarixiy) s o 'z y a sa sh qo lip lari b u g u n g i k u n d a hosila b erm ay d ig an , so 'z y asash u c h u n xizm at q ilm ay d ig an qoliplardir. M asalan, keskin, to 'lq in , b o sq in , u c h q u n , tu y g 'u n so 'zlari [[fe’l ]+[gin!=ot] qo lip i asosida hosil q ilin g an . Biroq u sh b u qolipdan c h iq q a n ho silalar ra n g —b a ra n g b o 'lib , u la rd a n an g lash ilg an m a 'n o la rn i q o lip n in g te n g iik b e lg isid a n o 'n g to m o n d ag i m azm uniy 91 to m o n id a n k e ltirib c h iq a rib b o 'lm a y d i. C h u n k i b u h o silalar tarix iy yasam a s o 'z la r b o 'lib , d a v rla r o 'tis h i b ila n u la rn in g m a'n o v iy ta b ia tid a ham , g ra m m a tik jih a tla rid a h a m ev o lu tsiy a ja ra y o n i k e c h g a n . C h u n k i qo lip b u g u n g i k u n d a ish la m a y d ig a n , fo y d a lan ilm ay d ig an h o lg a k elg an , u la rn in g h o sila la ri esa q o lip d a n b e h a d u z o q lash ib , m a 'n o la rn in g ix tiso sla sh ish i v a b ir —b irid a n u zo q lash ish i y u z b e rg a n . N a tijad a a s lid a b ir q o lip d a n c h iq q a n h o silalar (yasam a so 'zlar) m u staq il le k s e m a la rg a a y lan ib , b ir — b irin ik ig a y a q in v a b o g 'liq b o 'lm a g a n tu rli —tu m a n m a 'n o la rn i a n g la ta d i. T a d q iq o tc h ila r o 'z b e k tilid ag i u n u m siz (tarixiy) s o 'z y a sa sh q o lip la rin in g y u z g a y a q in k o 'rin ish in i a jra tish a d i. N u tq iy y a sa m a s o 'z la rn in g liso n iy s a th g a k o 'ta rilish i b ir n e c h a b o sq ic h d a k e c h a d i. U la rn i n u tq d a n liso n g a siljishi, liso n iy lash ish i d a ra ja sig a k o 'r a q u y id a g ic h a ta rtib la s h m um kin: 1) ix tiso sla sh g a n le k sem alar; 2 ) s o d d a la s h g a n lek sem alar; 3) tu b la s h g a n le k se m a la r. Download 4.87 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling